زبان بازتاب خرد آدمیست، انسان با واژه ها جهان را می شناسد وبا زبان اندیشه وتفکر خود را به دیگران بازتاب می دهد. زبان نماد شناخت انسان از جهان است.

با به دیده داشتن همین اهمیت زبان است، که روز ۲۱ ماه فبروری برابر به دوم و گاهی سوم ماه حوت از سوی یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده است.

نامگذاری این روز در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۱۹۹۹ ترسایی به منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی نیز به تصویب رسید، مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز به دلیل اهمیت زبان مادری سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبان ها اعلام کرد واز سال ۲۰۰۰ ترسایی از این روز در بیشتر کشور های جهان گرامی داشت به انجام می رسد.

بر بنیاد پژوهش های انجام شده نزدیک به ۶۹۰۹ زبان و گویش در جهان وجود دارد. اگر چه اغلب این زبانها توسط تعداد معدودی از ساکنان کره زمین مورد کاربرد قرار دارند، به گونه نمونه در کشور ۴ ملیونی پاپوا نیو گینی یا گینی جدید بیش از ۸۳۰ زبان وجود دارد. در کشور دو صد هزاری وانواتو نزدیک به ۱۱۴ زبان و گویش مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.

مگر ۹۴ در صد باشنده گان این کره ای خاکی به ۳۸۹ زبان و گویش سخن می زنند.

زبان فارسی در رده 13 مین زبان جهان قرار دارد و در سه کشور جهان به مثابه زبان رسمی، اداری و آموزشی با آن سخن می رانند.

در کشور افغانستان نزدیک به ۲۳ زبان و گویش مورد استفاده قرار دارد؛ که جایگاه نخست را زبان فارسی که زبان تجارت وادارات دولتی است و باآن بر بنیاد تحقیقات زبان شناسان آمریکایی نزدیک به 75 در صد مردم سخن می زنند، دارد، سپس زبان پشتو، به مثابه زبان ملی ودوم کشور با 25 در صد گویشور، پس از آن زبان ازبکی سومین، زبان ترکمنی جایگاه چهارمین، زبان بلوچی جایگاه پنجمین سپس به ترتیب: زبان های نورستانی با هشت کته ای آن، پشه یی، اورمری، خواهانی، واخانی، شغنانی، پامیری، منجانی، بره کی برکی، برکی راجانی، جمشیدی، پایمردی ودیگران قرار دارند.

بر بنیاد قانون اساسی کشور دولت مکلف است، تا در زمینه رشد و بالنده گی زبانهای مادری گویشی در افغانستان تدابیر لازم اتخاذ کند. مگر با درد ودریغ با تسلیمی افغانستان به طالبان نه تنها در زمینه رشد زبانهای مادری کوچکترین رویکردی صورت نکرفته است، بلکه بر عکس تلاش امارت اسلامی در دو زمینه یکی فارسی ستیزی و دوم کاربرد نه وامواژه بلکه تجاوز واژه ها ودخالت واژه های یک زبان به زور در زبان دیگر تلاش های غیر علمی و غیر مسلکی و لجوجانه صورت می گیرد. چنانی که لوحه دانشگاه بلخ و هرات را جمع آوری نمودند و بجای آن لوحه خود ساخته. پوهنتون بلخ و پوهنتون هرات را خود سرانه و لجوجانه جابجا ساختند.

باید خاطر نشان ساخت که زبان های فارسی و پشتو از یک خانواده زبانی اند و در دادستد واژه ها باهم خواهر وبرادر اند مگر بنا به دخالت سبکسرانه دولت ودستگاه های پیورزگرا ومتعصب دولتی ویا وابسته به دولت روال عادی وصمیمیانه گویشی این دو زبان از مدت ها بر هم خورده است و این مساله موجب شده است تا همبودگاه یا جامعه به تشتت و پراگنده گی سوق داده شود. دخالت در نام زبان فارسی - دری، دخالت در دستگاه دستوری این زبان، دخالت در کارگاه واژگانی آن زیر نام واژه های خود ساز ملی بی میلی در زمینه رشد وبالنده گی این زبان، تحقیر گویشوران این زبان ودر فرجام تلاش بری جلوگیری از رسمیت آن در کارگاه اداری دولت از سوی امارت طالبان از دشواری قابل نگرش در این عرصه می باشد.

بنا بر مصروفیت متعصبانه امارت طالبان در رشد یک زبان وتخریب زبانهای دیگر موجب شده است، تا از ۲۳ زبان مادری گویشی در افغانستان نزدیک به ۱۵ زبان آن یا بکلی نابود شوند ویا در حالت نابودی قرار گیرند.

زبان های واخانی، خواهانی، منجانی، برکی برکی و برکی راجانی، هشت کته زبان نورستانی، جمشیدی، پایمرد، پامیری و چند زبان دیگر گویشورانی از آن باقی نمانده است، تا به کار روند،

زبان شغنانی نیز با بسیار دشواری میان گویشوران آن کاربرد دارد.

زبانهای ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه یی و نورستانی نیز از اینکه در مکاتب و دانشگا ها تدریس نمی شوند، در حال بی سرنوشتی بسر می برند. این زبانها نیز به مرور زمان از کاربرد در میان سخنوران آن آلوده وبی سرنوشت می گردند.

 دولت‌ها در این کشور باید بداند، که بازتاب مولفه فرهنگی و هویت همگانی هر تبار وهر قوم، زبان آن می باشد. اهمیت آموزش و تدریس به زبان مادری نه تنها به مثابه حق طبیعی و مسلم انسان، بلکه به عنوان اساسی ترین و موثرترین وسیله کنش و واکنش انسان با محیط او می باشد. بهروزی وپیشرفت انسانها و جوامع بشری ارتباط مستقیم با توانایی آنها در آموزش و آموختن زبان دارد،

وارد شدن در کارگاه آموزش و پرورش با زبان مادری بهترین و موثر ترین آغاز برای هر کودک می باشد.

بانو ایرینا بوکووا سر دبیر پیشین کل یونسکو در پیام خویش به مناسبت ۲۱ ماه فبروری روز جهانی زبان مادری پافشاری داشت، که نخستین آواز ها قابل فهم ودانستن از طریق زبان مادری فرایند می شوند. روز جهانی زبان مادری فرصت مناسبی است برای درک اهمیت زبانهای مادری وبسیج همگانی برای ترویج سیستم آموزش چند زبانی و تنوع زبان مادری، که هویت ا صلی انسانها را می سازد.

او تاکید می کند:

آموزش به زبان مادری روش بسیار موفقی برای مبارزه با تبعیض و همچنان برای تآمین سلامتی جامعه می باشد.

اغلب پژوهشگران و کارشناسان امور آموزش و پرورش بر این باور اند که آموزش اجباری به غیر از زبان مادری عامل عمده افت آموزش وبازمانده گی از آموزش وتحصیل است.

 ازبک های افغانستان به زبان ازبکی در خانه سخن می رانند. بدون موجب وبدون دلیل ‌اموزش را در مکتب به زبان فارسی که برای شان بیگانه است وبه گونه ای جبری نه اختیاری آموزش می بینند. در آغاز به دشواری های روبرو می شوند، برخی ها می توانند، تا این دشواری را که بجای زبان مادری به زبان بیگانه باید بیاموزند را مرفوع می دارند، مگر بسا ازبک زبانانی که بجای آموزش به زبانی که در خانه آموخته اند وزبان مادری آنها می باشد، به زبان های پشتو و یا فارسی مدرسه و مکتب را آغاز می کنند ودر همان ابتدا نمی توانند تا با این دشواری کنار بیایند واز تحصیل و آموزش دلسرد می شوند.

افزون بر اینها با درد ودریغ فرهنگ تبعیض و تحقیر دیگر زبانها در افغانستان و به ویژه در میان دولتمردان پشتو زبان ما نهادینه شده است،

دخالت در امور زبانهای فارسی توسط سیاستمداران پشتون زبان ما امروز به یک بیماری دردسر ساز مبدل شده است، هیچ فارسی زبان ویا ازبک زبان به خود اجازه نمی دهد، که بگوید: پشتونها کدام واژه را چگونه بنویسند ویا بگویند، مگر برخی از هموطنان وبه ویژه سیاستمدارانی که مسلک آنها زبانشناسی وواژگان شناسی و ایتمولوژی نیست، در کار زبانها دخالت نموده وزیر نام بی مفهوم وبی معنی واژه های ملی در کار واژه های زبان فارسی دخالت می کنند و نظم روال عادی جامعه را بر هم میزنند. اغلب واژه های را که به نام واژه های ملی نامیده اند، نیز از خود زبان پشتو نمی باشند و توسط شخصیت های غیر مسلکی وغیر وارد ساخته شده اند. به گونه نمونه: واژه ولسی جرگه: این نام پشتو نیست، بلکه از دو واژه ولس که یک وامواژه مغولیست ویرگه یا جورگه که واژه ترکیست ساخته شده است وبجای واژه کاربردی مجلس نماینده گان به زور در ادارات به کار می روند.

بگذارید، تا گوینده گان وکاربران یک زبان واژه های زبان خود را به دل خود به کار ببرند، دولت وظیفه ندارد، که به مردم تحمیل کند، به کدام زبان سخن بزنند؟ وکدام واژه ر ا به کار ببرند؟ وکدام واژه را به کار نبرند؟ این تبعض زبانی است وخلاف اعلامیه جهانی حقوق بشر است ویک دخالت غیر انسانی وخلاف ازادی های اولیه انسانی می باشد.

زبانهای پراچی، واخانی، منجانی نسبت بی توجهی دولت در حال نابودی می باشند، این های زبانهای بسیار باستانی و پویایی بودند، که از دایره ای گویش بیرون شده اند و اکنون با آن کسی صحبت نمی کند، دولت بجای اینکه مانند دولت جمهوری دموکراتیک افغانستان در دهه هشتاد تدریس زبان های مادری را در محلات ودر مکتب های ابتدایی و به تدریج در دوره میانه یا متوسطه وسپس در دوره فرجامین یا عالی ودر فرجام در دانشگا ها مروج می ساخت. مصروف جنگ زبانی میان فارسی وپشتو و واژه های خود ساز گویا ملی شده است.

 زبانهای ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه یی، شغنانی، نورستانی ودیگر زبانهای گویشی در افغانستان زبانهای پویایی هستند، که علی‌رغم تبعیض و سرکوب فرهنگی در کنار زبانهای فارسی وپشتو به حیات خود ادامه می دهند،

در یک سیستم متمدن، دموکراتیک و مدرن این زبانها باید به رسمیت شناخته شوند، شرایط رشد و آموزش آنها در مکاتب و دانشگاه ها فراهم شوند تا در همبودگاه ما رشد کنند وبه زیست خود ادامه بدهند.

با دریغ برخی با تعیین تکلیف برای دیگران ادعا می کنند، که برای رشد علمی وهمپا بودن با جهان امروزی بجای زبانهای مردم زبان فارسی ویا پشتو به عنوان زبان رسمی در مدارس تدریس شوند.

البته این دیدگاه درست است مگر نه به بهای نابودی زبانهای مادری دیگر که به عنوان یک حق لاینفک و دموکراتیک باید در مناطق شان تدریس شوند. به طور مثال در مناطق ازبک نشین ویا بلوچ نشین کتاب های دوره آغازین یا ابتدایی باید به زبانهای ازبکی و بلوچی تدریس شوند و در کنار آنها زبانهای فارسی وپشتو نیز آموزش داده شوند، به همین گونه در دوره های بعدی نیز این مامول براورده شود. آنگاه است، که نه تنها از نابودی زبانها جلوگیری می شود، بلکه زمینه های رشد زبانهای نیز فراهم می شوند.

دولت بجای اینکه برای رشد زیان پشتو، ریشه شناسی واژه های این زبان، تهیه گنجواژه یا لغتنامه زبان پشتو، تهیه دستور همه جانبه این زبان قدام کند، مصروف جنگ های زرگری این زبان شده است.

به منظور جلوگیری از نابودی زبانهای مادری لازم است، تا دولت به صورت عاجل زمینه تهیه دستور زبانهای ولغتنامه های زبانهای مادری، چون: ازبکی، ترکمنی، بلوچی، نورستانی، پشه یی، شغنانی، واخانی، خواهانی، منجانی، پامیری، جمشیدی، برکی راجانی و برکی برکی ودیگر زبانها را فراهم بسازد،

 به این منظور و به منظور رفع دشواری های وامواژه های زبانهای پشتو و فارسی و به اصطلاح رفع دشواری های نامنهاد واژه های گویا ملی، تهیه دستور زبانهای تمام زبانهای گویشی در افغانستان فرهنگستان زبانهای افغانستان را ایجاد کند.

 تدریس به زبانهای مادری در مناطقی که اکثریت مردم محل به زبانهای مادری شان صحبت می کنند، آغاز یابد.

تهیه کتابهای درسی از دوره ابتدایی تا سطح دانشگا ها از کارکرد های نخستین این فرهنگستان باشد.

دولت همه زمینه ها وچشمه های تعصب زبانی، تعصب قومی یا تباری، تعصب منطقه یی و محلی را مسدود نماید ونفرت زبانی را در کشور ممنوع قرار بدهد.

 این بود پیشنهاد های این قلم. آرزومند است، تا دولت موجود ویا دولتی که از میان دموکراسی برخواهد خواست، این پیشنهاد ها را به دیده داشته ودر رفع آنها اقدام نماید. بادرود ومهر

 

داکتر حمیدالله مفید