حافظ شیرازی نیزدربیت پایانی غزلی با مطلع:

 «طالع اگرمدد دهد دامنش آورم به کف

  گربکشم زهی طرب ور بکشد زهی شرف»،

 حافظ اگرقدم زنی در ره خاندان به صدق

  بدرقه‌ی رهت شود همت شحنه‌ی نجف.

 اسماعیلیه ها كه پس از دوازده امامیی بزرگترین جامعه شیعی را تشكیل می ‎دهند عمدتاً در هند و پاكستان و شرق افریقا سكونت دارند و تعدادی در یمن، سوریه، ایران، افغانستان و تاجیكستان در آسیای میانه (شوروی سابق) و پامیر زندگی می‎ كنند.

 - حسن صباح، حسن بن علی بن جعفر (یا علی بن محمد بن جعفر) مشهور به حسن صباح و شیخ جبل از سال ۱۰۹۰ تا ۱۱۲۴ میلادی به عنوان داعی و حجت رهبری اسماعیلیه خراسان را در دست داشت.

 - کیا بزرگ امید، با مرگ حسن صباح، کیا بزرگ امید در سال ۱۱۲۴ تا ۱۱۳۸ میلادی به عنوان رهبری اصلی و رئیس دولت و دعوت منصوب شد.

 - محمد بن بزرگ امید او سومین معلم و داعی بزرگ بود که از سال ۱۱۳۸ تا ۱۱۶۲ میلادی امور دعوت و دولت را در اختیار داشت و به تثبیت اوضاع پرداخت؛ اما ازین پس دوره دیگری آغاز شد که امامت دو تن از امامان نزاری را در بر گرفت. امامان این دوره عبارت بودند از:

 - حسن علی ذکره السلام، حسن پسر محمد بزرگ امید در سال ۱۱۳۴ میلادی متولد و در سال ۱۱۶۲ میلادی، جانشین پدر شد. او که بعدها به نام (حسن علی ذکره السلام) یا (علی ذکره السلام) مشهور شد در ۱۸ اگست ۱۱۶۴ میلادی. صلای قیامت را داد. او که از آن پس خویش را امام خواند از جانب امام مستور اعلام داشت که امام زمان شما را درود و ترحم فرستاده است... علی ذکره السلام خود را قائم قائم مقام امام و سرانجام امامی در رتبه مستنصر و از نسل او دانست؛ و او در سال ۱۱۶۶ میلادی به قتل رسید.

 - نورالدین محمد از ۱۱۶۶ تا ۱۲۱۰ میلادی امامت را بر عهده داشت و در دوره او عصر قیامت ادامه یافت. در این دوره نزاریان شام به رهبری راشد الدین سنان (۱۱۹۳) به اوج قدرت و شهرت خود رسیدند.

 - جلال الدین حسن پس از دوره های طولانی فرمانروایی پدر عهده دار امامت شد و از سال ۱۲۱۰ تا ۱۲۲۱ رهبری اسماعیلیه نزاری را در دست داشت. دوره او پایان دوران قیامت و آغاز مرحله جدیدی در تاریخ اسماعیلیه یعنی دوره بازگشت به دین است و سر انجام جلال الدین خود قربانی این سیاست شد.

 - علاء الدین محمد از سال ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۵ میلادی حکومت و امامت را در دست داشت و در سیاست نزدیک شدن به اهل سنت تغییری ایجاد کرد و شمس تبریزی را از پسران او دانسته اند که پیش از خرابی قلعه الموت آنجا را ترک کرد و به مسلک صوفیان درآمد.

 - رکن الدین خورشاه تا ۱۲۲۵ میلادی قدرت را در دست گرفت و دیری نگذشت که قلعه اسماعیلیه مورد هجوم مغولان قرار گرفت و در سال ۱۲۵۶ میلادی خورشاه با خواجه نصرالدین طوسی و وزیرش مویدالدین و دیگر بزرگان از میمون دژبه زیر آمد و به این ترتیب دفتر حیات دولت بسته شد. از آن پس به تدریج دیگر قلعه های اسماعیلیه نیز تسلیم یا فتح شدند و در شام هم قلعه ها به تسخیر سلاطین در آمد.

 

 اتفاقات ناگواراسماعيليه ها

 فردوسی درآغاز «شاهنامه‌» ی خود، بیت‌هایی را درستایش امیر‌المؤمنین سروده است:

 که من شهر علمم علیم در است

 درست این سخن قول پیغمبر است

 گواهی دهم کاین سخن‌ها از اوست

 تو گویی دو گوشم پرآواز اوست...

 همانا که باشد مرا دستگیر

  خداوند تاج و لوا و سریر

 خداوند جوی می و انگبین

  همان چشمه‌ی شیر و ماء معین

 اگر چشم داری به دیگر سرای

  به نزد نبی و علی گیر جای...

 با پایان دوره الموت ضریه سختی بر اسماعیلیه وارد آمد؛ اما با وجود این، دو نکته سبب استمرار تاریخ شد: یکی آنکه بنابر روایت منابع اسماعیلیه، خورشاه، پسر خود شمس الدین را از خطر رهانیده و او را از مردم پنهان ساخته بود و از طریق او سلسله امامت نزاری استمرار یافت و دیگر آنکه بخش هایی از اسماعیلیه در قالب گروه ها و حلقه های صوفیان به حیات خود ادامه دادند. بدین سان پس از رکن الدین که هشتمین حاکم الموت و خود بیست و هفتمین امام اسماعیلیه نزاری بود این سلسله از طریق فرزند او شمس الدین محمد ادامه یافت.

 شاخه های محمد شاهی و قاسم شاهی - پس از درگذشت شمس الدین محمد (۱۳۱۰ میلادی) بر سر جانشینی او اختلاف افتاد و نزاریان به دو شاخه تقسیم شدند:

 الف). گروهی از امامت علاء الدین مومن شاه بن محمد طرفداری کردند و سلسله امامان از طریق او شاخه محمد شاهی یا مومنی را تشکیل داد. به نظر می رسد سلسله امامان محمد شاهی در آغاز کار در بخش های شمالی ایران و آسیای مرکزی اهمیت یافت، سپس در دهه های اول قرن دهم هجری / شانزدهم میلادی به هند منتقل شد و در اواخر سده دوازدهم هجری / هیجدهم میلادی این سلسله از امامان از میان رفت.

 ب). گروهی از امامت قاسم شاه طرفداری کردند و سلسله امامان از طرق او شاخه قاسم شاهی را تشکیل داد. از آن پس این سلسله تا امام چهل و پنجم یعنی خلیل الله سوم ادامه پیدا کرد و این بخش از زنجیره امامان نزاری قاسم شاهی را تشکیل داد؛ و این سلسله تا اکنون به امامت کریم آقاخان ادامه دارد.

 

حماسه آفرينان اسماعيليه

 نازم به آن خدا که گنه‎کارمی‎خرد

 هر روزه‎دار را، دم افطارمی‎خرد

 با آبروی رفته به مهمانی آمده‎ام

  هر بار آبروی مرا یار می‎خرد.

 قاسم شاهی نزاری که از آن یاد شد همه اسماعیلیه کنونی را شامل می شود و آخرین چهار امام اسماعیلیه نزاری قاسم شاهی از اهمیتی بین المللی زیادی برخورداراند.

 این امامان شخصیتهای هستند که اسماعیلیه را با تعقل و خرد رهبری مینمایند.

 حسن علی شاه، آقا خان اول. (۱۸۸۱ میلادی.)

 آقا علی شاه، آقا خان دوم (۱۸۸۵ میلادی.)

 سلطان محمدشاه، آقا خان سوم (۱۹۵۷ میلادی.)

 حضرت والاشاه کریم الحسینی، آقا خان چهارم.

 از دیدگاه اسماعیلیان، افراد بشر به دو گروه تقسیم می شوند:

 ۱- ویژگان یا نخبگانی که با طی مراحل مختلف به باطن شریعت دست می یابند.

 ۲- و دیگر، عالم یا اکثریت غیر اسماعیلیه که فقط قادر به درک مفاهیم ظاهری مذهب هستند. همچنین اسماعیلیه بر مراتب و درجات منظمی استوار بود که از پایین به بالا، عبارت بودند از:

 ▪ مستجیب (تازه وارد به گروه)،

 ▪ ماذون،

 ▪ داعی،

 ▪ حجت،

  - باب و امام.

  امامان در بعضی از دوره ها مستور و در بعضی دیگر آشکار هستند. به اعتقاد اسماعیلیان، در دوره ستر (یاغیبت امام) دعات موظف اند که ابلاغ امر کنند. در این دوره، فقط باب و نخبگان قادربه رویت امام هستند. آنان دوره ستر را از دوره محمد اسماعیل تا قیام عبیدالله المهدی در قیروان می دانند...

 داعیان اسماعیلیه که از آغاز دعوت... در دیلمان و الموت و قهستان و دامغان و سیستان (که هنوز سنتهای باستانی و سنن و شعایر شیعی مذهبان یا سابقه دارالهجره های خوارج را در اذهان داشت) مورد پذیرش قرار گرفتند. معروفترین آنان، ابوحاتم رازی (متوفی به سال ۳۲۲- ه. ق.) در منطقه دیلم و عبدالملک کوکبی در گرد کوه دامغان و اسحاق (ابو یعقوب سگزی) در ری و حسین بن مرورودی در خراسان بودند.

  زمان ناصر خسرو به بعد، تمركز بیشتر اسماعیلیه در بدخشان و نواحی آن بوده است. اسماعیلیه بدخشان كه از آغاز قرن سیزدهم هجری از فرقه محمدشاهی به پیروی از امامان قاسم شاهی گرویدند، بیشترین اسماعیلیه افغانستان هستند. عمدتاً اسماعیلیه ها در ولایات کابل، بدخشان، تخار، قندوز، سمنگان، بغلان، قندهار، فاریاب، جوزجان، بلخ ننگرهار، پروان، بامیان، میدان وردک، غزنی، قلات، هرات و... گروه هایی از اسماعیلیه حضور فزیکی دارند.

 مذهب اسماعیلیه به ویژه در ولایت قندهار ریشه دیرینه دارد. آقا محمد خان با حمایت اسماعیلیه، سپاهی تشكیل داد و آهنگ فتح هرات را داشت. در زمان عبدالرحمن خان نیز تعدادی از خانواده‌ های اسماعیلیه شیخ علی و سرخ پارسا از ولایت پروان به قندهار، گرشك و... تبعید شدند. همچنان از نگاه نژادی، اسماعیلیه های بدخشان تاجیك و ترک نژاد، نورستانی ها یونانی تبار و سایر اسماعیلیه ها عمدتاً از نژاد هزاره و بخشی هم از سادات هستند؛ اما اسماعیلیه قندهار نیز احتمالاً از سه نژاد هزاره، بلوچ و پشتون‌ اند.

رهبران بزرگ اسماعيلیه

 

کریم آقاخان چهل و نهمین امام اسماعیلیه

 ازميان اشک ها خنديده مي آيد کسي

 خواب بيداري ما را ديده مي آيد کسي

 با ترنم با ترانه با سروش سبز آب

 از گلوي بيشه خشکيده مي آيد کسي 

 مثل عطر تازه تک جنگل باران زده

 در سلام بادها پيچيده مي آيد کسي

 کهکشاني از پرستو در پناهش پرفشان

 آسمان در آسمان کوچيده مي آيد کسي

 خواب ديدم، خواب ديده در خيالي ديده اند

 از شب ما روز را پرسيده مي آيد کسي.

 والا حضرت شهزاده کریم آقاخان، چهل و نهمین امام موروثی شیعان اسماعیلیه جهان در ۱۱ جولای ۱۹۵۷ به عمر بیست سالگی مسند امامت را ازپدر بزرگش، سرسلطان محمد شاه (آقاخان سوم) به ارث برد که پس از آن پیروان فرقۀ اسماعیلیه همه ساله، سالروز تخت نشینی امام حاضر خویش را دراجتماعات بزرگ مردمی جشن گرفته با قربانی نمودن ها، ختم وخیرات های وسیع این روز را به عنوان یکی از بزرگترین جشن های مذهبی شان گرامی میدارند.

 حضرت والا آقاخان چهارم درطول بیش ازنیم قرن که عهده دار رسالت مقام امامت فرقه اسماعیلیه است به عنوان یکی از رهبران متجدد و پر نفوذ جهان اسلام شناخته میشود وامروز دارای روابط دیپلوماتیک با بیش ازچهل کشورجهان بوده وهمچنان درامور خدمات بشردوستانه دراکثرکشورهای جهان فعالیت های مثمروسودمندی راانجام داده است.

 شبکۀ انکشافی آقاخان دربیش از ۳۰ کشور جهان دربخشهای انکشاف پروژه های زیربنائی، اقتصادی، بهداشت، تعلیم و تربیه، ترمیم آثارباستانی، قرضه های کوچک برای پیشه وران و خدمات بشردوستانه برای خانواده های بی بضاعت، فعالیت دارد. در طول تاریخ، اسماعیلیان به تمدن‌های اسلامی و زندگی فرهنگی، ‌فکری و مذهبی مسلمانان خدماتی ماندگاری را انجام داده اند. پوهنتون الازهروفرهنگستانِ علوم دارالعلم در مصر و البته خود شهر قاهره در زمان امپراتوری فاطمیان ازسوی امامان اسماعیلیه اعمار شد. گفتنی است که پیروان اسماعیلیه که شاخۀ از مذهب تشیع (جعفری) میباشد و در بیش از ۲۵ کشور و عمدتاً درآسیای میانه و جنوبی، آفریقا و خاورمیانه و همچنین در اروپا، ‌آمریکای شمالی و استرالیا زندگی می‌کنند.

 

تحصيلات آقاخان

 در حجـــم بیـــتاب دلم یـاد تـو غـوغـا می كــند

 گنجـــینه حس مــرا نـام تـو زیبـــــــا می كــند

 از متن نـاب خاطـــره شـــعر حضــــورت را دلم

 بـا اشــتیاق دیدنت مســتانه پیــــدا می كــند

 وا كن به سوی شوق من آغوش گـرم عاطـفه

 بانگ حضـــورتوهردم چشـم مرا وا می كــند

 آمد آمد نـرگـست از رد پـای انتــــــــظار

 راز وجـود ســبز تـو دردیـده افشــا می كــند...

 والا حضرت شهزاده کريم آقاخان چهل ونهمین امام شیعیان اسماعیلیه در واقع نسل چهل ‌و نهم از فرزندان علی (ع) بن ابی‌طالب و فاطمه زهرا (س) د خترمحمد (ص) پیامبر اسلام محسوب می‌شود، که پس از پدربزرگش سطان محمد شاه، در سن ۲۰ سالگی در ۱۹۵۷ به امامت رسید وی تحصيلاتش رادرپوهنتون هاروارد در رشته تاریخ اسلام به پايان رسانده است. والا حضرت شهزاده کریم آقاخان یکی از ثروتمندترین سرمایه‌گذاران مسلمان است. وی سرمایه زیادی را درنقاط فقیرودورافتاده دنیا خرج کرده‌است. آقاخان همچنین تلاش دارد تا چهره‌ای غیرخشونت‌آمیز ازاسلام را به معرض دید جهانیان بگذارد و ازثروت و کمک‌های مالی خود به کشورهای درحال توسعه ومردمان فقیردريغ نمي کند. بخشی از ثروت شخصی والا حضرت شهزاده کریم آقاخان که به گفته مشاوران اودرسال ۲۰۰۷ بیش ازیک میلیارد دالراست. وی پیش ازنيم قرن قبل به جانشینی پدربزرگش تعیین شد.

 

شبکه توسعي آقاخان

 حافظ شیرازی نیزدربیت پایانی غزلی با مطلع:

 «طالع اگرمدد دهد دامنش آورم به کف

  گربکشم زهی طرب ور بکشد زهی شرف»،

 حافظ اگرقدم زنی در ره خاندان به صدق

  بدرقه‌ی رهت شود همت شحنه‌ی نجف.

 شبکه توسعي آقاخان (AKDN) نام موسسه‌ای است شامل دهها بخش مختلف که به فعالیت‌های بشردوستانه درکشورهای فقیر و درحال توسعه می‌پردازد. هرسه سال یک بار ازسوی این بنیادجایزه معماری آقاخان به مبلغ نیم میلیون دالربه یک یا چند معمارزنده اعطا می‌گردد. جایزه معماری شهزاده کريم آقاخان:Aga Khan Award for Architecture - AKAA جایزه‌ ی است که هرسه سال یک بارازسوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌گردد. این جایزه که درسال ۱۹۷۷ ازسوی کریم آقاخان پایه گذاشته شده، ازنظرمالی برترین جایزه معماری درجهان بشمارمی‌آید. به برندهٔ این جایزه ۵۰۰٬۰۰۰ دالر آمریکاي داده می‌شود.

 جایزه معماری کريم آقاخان برخلاف جایزه پریتزکر، برروی شیوه‌های بومی واسلامی و راهکردهای معماری کهن ونوین درتوسعه جهان سوم نیزمتمرکزاست. هدف ازاین جایزه شناخت نمونه‌های برترمعماری که هم طرح‌های نوین را دربرگیرد، هم فاکتورهای اجتماعی وبهبود و توسعه آنها، ونیزمفاهیم بازسازی، دوباره استفاده سازی، محافظت و طراحی محیط زیست عنوان گردیده است.

 

خانواده آقا خان

 

موسسه مطالعات اسماعيلي درمورد جناب شهزاده کريم آقا خان مي نويسد:

 در چند نسل‌ اخیر، خانواده‌ی آقاخان سنت خدمت درعرصه‌ی بین‌المللی را دنبال کرده‌ است. پدربزرگ حضرت والا آقاخان ریاست جامعه‌ی ملل را برعهده داشت و پدرش شاهزاده علی‌خان سفیرپاکستان درسازمان ملل بود. کاکايش شاهزاده صدرالدین مسؤول پناهندگان سازمان ملل، هماهنگ کننده‌ی سازمان ملل برای کمک‌رسانی به افغانستان و نماینده‌ی اجرایی سازمان ملل در مناطق مرزی عراق- ترکیه بود. (نويسنده افتخارملاقات با ايشان وارماکورارادارد).

 برادر حضرت والا آقاخان، شاهزاده امین، بعد ازفارغ‌التحصیل شدن از دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۶۵ به بخش امور اقتصادی و اجتماعی درشوراي رهبري سازمان ملل ملحق شد. شاهزاده امین از سال ۱۹۶۸ از نزدیک در اداره‌ی مؤسّسات اصلی توسعه وابسته به نهاد امامت مشغول بوده است. وی مدیر بنیاد آقاخان (AKF) بوده و عضو هیأت مدیره‌ی صندوق توسعه‌ی اقتصادی آقاخان (AKFED) و ريیس کمیته‌ی اجرایی آن است. شاهزاده امین همچنین به طور چشمگیری در پایه‌گذاری و توسعه‌ی خدمات ارتقای گردشگری (TPS) نقش داشته است. او ريیس مؤسسه‌ی فرهنگی آقاخان (AKTC) نیز می‌باشد.

 شاهزاده زهرا، دختر و فرزند بزرگ حضرت والا آقاخان، که در سال ۱۹۹۴ با مدرک لیسانس در رشته‌ی مطالعات توسعه از دانشگاه هاروارد فارغ‌التحصیل شده است، ریاست بخش رفاه اجتماعی (SWD) را که در درون مجموعه‌ی دفتر آقاخان در فرانسه قرار دارد، بر عهده دارد. او مسؤولیت سیاست‌گذاری و مدیریت بهداشت، آموزش، و برنامه‌ریزی و ایجاد شرکت‌های خدماتی شبکه‌ی توسعه‌ی آقاخان (AKDN) را در اختیار دارد. وی همچنین نقش سیاست‌گذارانه‌ی مهمی را در ارتباط با دیگر سازمان‌های توسعه‌ی اجتماعی شبکه عهده‌دار است.

 شاهزاده رحیم، دومین فرزند حضرت والا آقاخان درمیان چهار فرزند او، در دوازدهم اکتبر ۱۹۷۱ در شهر ژنو در سويیس به دنیا آمد. او که در مجموعه‌ی دفاتر حضرت‌والا آقاخان در اگلمو واقع در شمال پاریس مستقر است، مدیر اجرایی صندوق توسعه‌ی اقتصادی آقاخان (AKFED) - بازوی توسعه‌ی اقتصادی شبکه‌ی توسعه‌ی آقاخان (AKDN) - است. وی همچنین دردفتر نمایندگی اعتبارِ خُردِ آقاخان (AKAM) درسمت ریاست اجرایی مشغول خدمت است. شاهزاده رحیم که درسال ۱۹۹۶ با مدرک لیسانس با گرایش ادبیات تطبیقی از دانشگاه براون در ایالت رودآیلند امریکا فارغ‌التحصیل شده است، آموزش دوره‌ی متوسطه‌ی خود را در فیلیپس اندوور در ماساچوست گذرانده است. او در سال ۲۰۰۶ یک دوره‌ی آموزشی توسعه‌ی اجرایی در زمینه‌ی مدیریت و امور اداری را نیز در فاکولته زراعتي آی‌ایی‌اس‌ایی پوهنتون ناوارا در بارسلونای اسپانیا به پایان رسانید. شاهزاده رحیم به منظور وارسي به واحدهای صنعتی، هوتل‌ها، و مؤسسّات مالی شبکه‌ی توسعه‌ی آقاخان ازجمله پروژه‌های اعتبارِ خُرد به طور مرتب به آسیا و افریقا سفر می‌کند.

 شاهزاده حسین، پسر دوم حضرت والا آقاخان، از کالج ویلیامز در آمریکا مدرک لیسانس خود را دریافت کرد و از دانشکده‌ی روابط عمومی و بین‌الملل دانشگاه کلمبیا (SIPA) در رشته‌ی روابط بین‌الملل مدرک فوق لیسانس اخذ نموده است.

 

برنامه هاي توسعي آقاخان

 در این مقطع حوزه‌ی اصلی مطالعه‌ی او توسعه‌ی سیاسی و اقتصادی با تمرکز بر روی مناطق خاورمیانه و شمال افریقا بود. کوچکترین پسر حضرت‌والا آقاخان وشاهزاده علی‌محمد در سال ۲۰۰۰ متولد شد.

 بر طبق چنین بینشی از اسلام و نیز سنّت خودشان در خدمت به بشریت است، هرجا که اسماعیليان زندگی می‌کنند، آن‌ها (خانواده‌ی حضرت‌والا آقاخان) چهارچوب‌های سازمانی مشخص و مناسبی را درجهت اجرای فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی بنا کرده‌اند. این ساختار تحت مدیریت حضرت والا آقاخان گسترش یافته و در نتیجه‌ی تکامل آن شبکه‌ی توسعه‌ی آقاخان به وجود آمده است، که مجموعه‌ای است از سازمان‌هایی که در راستای بهبود شرایط زندگی و میزان فرصت‌ها در مناطق خاصّی از جهان در حال توسعه فعالیت می‌کنند. در همه‌ی کشورها، این سازمان‌ها در جهت منافع و خیرعمومی همه‌ی شهروندان، مستقل از اینکه به چه نژاد یا دینی تعلق دارند، کار می‌کنند. گستره‌ی فعالیت این سازمان‌ها از معماری، آموزش و بهداشت گرفته تا ارتقاء بنگاه‌های اقتصادی بخش خصوصی، گسترش سازمان‌های غیردولتی و توسعه‌ی مناطق روستایی را شامل می‌شود.

 به عنوان بخشی از مراسم گرامی‌داشت پنجاهمین سال امامت حضرت والا آقاخان که آغاز آن یازدهم جولای ۲۰۰۷ بود، او تقریباً از ۳۵ کشور دیدار کرد و از این فرصت‌ها برای قدردانی از همراهی و حمایت دیرین مسؤولان کشورها، دولت‌ها و دیگر طرف‌های سهیم در امور امامت اسماعیلیه استفاده نمود. او همچنین با افتتاح و پایه ریزی اقدامات و برنامه‌های بزرگ، مسیر حرکت آینده را نیز تبیین کرد.

 

موسسات ونهادهاي علمي وکمک رساني آقاخان

 شهزاده آقاخان سیصد مؤسسه و برنامه آموزش درهند و پاکستان وکنیا و تانزانیا و چندین کشوردیگرحمایت و پشتیبانی می کند و به کارهای اقتصادی توجه مبذول ميدارند- ازجمله:

 ۱٫ AKA: آکادمی شهزاده کريم آقاخان.

 ۲٫ AKES: خدمات آموزشی شهزاده کريم آقاخان

 ۳٫ AKF: بنیاد شهزاده کريم آقاخان

 ۴٫ AKFED: صندوق توسعه اقتصادی شهزاده کريم آقاخان

 ۵٫ AKPBS: شهزاده کريم آقاخان

 ۶٫ AKT: فرهنگي شهزاده کريم آقاخان

 ۷٫ AKU: پوهنتون شهزاده کريم آقاخان

 ۸٫ UCA: پوهنتون آسیای مرکزی محصلين را از سراسر دنیا به صورت رایگان مي پذيرد.

 ۹٫ خدمات ترویج صنعتی

 ۱۰٫ فاکولته طبي شهزاده کريم آقاخان

 ۱۱٫ اکاديمي تربيت طبي بخش نرسينگ

 ۱۲٫ مرکز اسماعیلیه لندن

 ۱۳٫ بنیاد جوایز معماری شهزاده کريم آقاخان

 ۱۴٫ شفاخانه شهزاده کريم آقاخان کراچی.

 بنياد معماري آقاخان

 بنیاد معماری شهزاده کريم آقاخان سازمان فرهنگی است برای توسعه شبکه ها ي شهزاده کريم آقا خان. این سازمان به طور رسمی درسال نوزده هشتاد هشت در ژنو به عنوان یک بنیاد خصوصی بشردوستانه تاسیس شدو به یکپارچه سازی و هماهنگی طرح های مختلف ازحضرت والا آقاخان شامل بهبود زندگی فرهنگی - و به ویژه محیط زیست، درجوامعی که مسلمانان حضوردارند. فعاليت مينمايد، AKTC شامل سه برنامه ی است - جایزه آقاخان معماری، برنامه های حفاظت ازشهرهای تاریخی و برنامه تعليم وتربيه وامورهای فرهنگی.

 برنامه پشتیبانی ازشهرهای تاریخی (HCSP)

 درسال نوزده نوديک برنامه ریزی برای ارائه کمک به دولت های محلی و گروه های اجتماعی و برای حمایت از حفاظت و توسعه تلاش درمناطق تاریخی درسراسرجهان اسلام تاسیس شد. فعالیت های HCSP شامل پروژه های درشمال پاکستان، قاهره، زنگبار، سمرقند، سوریه، افغانستان وهند است. این پروژه های پوشش محدوده وسیعی از فعالیت های تکمیلی، از جمله کمک های توسعه خود را به بدنه دولت محلی و سازمان های غیر دولتی، جامعه کارتوسعه و اجرای خاص برنامه ریزی وطرح بازسازی درمناطق تاریخی وساختمان که ارائه دهنده فضا برای تجدید حیات وفرهنگی، فعالیت های اجتماعی و اقتصادی است.

 بنیاد شهزاده کريم آقاخان یک موسسه اسلامی است که در زمینه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، علمی و ... در سطح جهان اسلام فعال است. این بنیاد درزمینه فرهنگی نیز برنامه‌هایی را جهت احیای میراث جوامع اسلامی اجرا می کند که از جمله آنها فعالیت‌های معماری وبازسازي در سرزمین‌های اسلامی است. جایزه معماری شهزاده کريم آقاخان که بزرگ‌ترین جایزه معماری است و برنده آن پنجصدهزاردالرآمریکا ي دریافت می کند، به نمونه های عالی معماری ازنظر طراحی معاصر، مجموعه‌های مسکونی محلی، اقدامات حفاظتی وهمچنین احیا و کاربری جدید دادن به بناها و بافت‌های تاریخی و در نظر داشتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و ... در این طرحهای اجرا شده تعلق می‌گیرد.

 آغاز به کار شناسایی نمونه‌های معماری و اعطای این جایزه از سال نوزده هفتادوهفت بود. این جایزه همچنین در پی شناسایی طرح‌هایی بود که بر گفتمان معماری در جهان اسلام تاثیر بگذارد.

 

جايزه هاي معماري آقاخان

 درمیان جایزه‌های معماری مهم، این جایزه بسیارمنحصر به فرد است که نه تنها به کارهای برجسته انفرادی معماران معاصر ارج می پردازد، بلکه پروژه‌هایی را شناسایی می‌کند که راه‌حل‌های نوین و قابل تکثیری را برای مشکلات توسعه اجتماعی نمایانگرمی‌سازند. پروژه‌های برنده شامل مجتمع‌های مسکونی، ترمیم بناهای مستقل، پروژه‌های حفاظت بافت و محیط، چشم انداز‌ها و انگاره‌هایی ازساخت وساز که هدف آن بهبود و توسعه محیط شهری است، می‌شود.

 هر دوره سه ساله شامل یک مرحله فشرده نامزدی، ثبت مستندات و بررسی فنی پروژه‌ها است. درحین دوره، صدها ساختمان معاصر و پروژه‌های حفاظت و شناسایی شده و به هیأت داوران ارشد معرفی می‌شوند. اعضای هیأت داوران که در زمینه‌های گوناگونی مثل هنر، باستان‌شناسی، توسعه شهری و معماری، تخصص دارند پروژه‌های برنده را انتخاب می‌کنند. این جایزه، مستندات بیش ازشش هزار طرح ساختمانی را ازسراسر جهان گردآوری کرده است و از این میان نود پروژه به عنوان برندگان جایزه انتخاب شده‌اند. ازطرح‌های معماری دریافت‌کننده این جایزه می‌توان برج‌های دوقلوی پتروناس در مالزیا، کتابخانه اسکندریه درمصر، مسجد العباس در یمن، احیای شهرتاریخی بیت المقدس و ... را نام برد. جایزه معماری شهزاده کريم آقاخان بر خلاف جایزه پریتزکر، بر روی شیوه‌های بومی و اسلامی و راهکردهای معماری کهن و نوین در توسعه جهان سوم نیز متمرکز است. همچنین این جایزه‌ای است که هرسه سال یک بارازسوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌شود.

 

آقاخان و افغانستان

 والاحضرت کريم آقاخان درشرايط ناگوارافغانستان به کمک مردم شتافته وطي ساليان آخيرکارهاي زيادي انجام داده اند وازجمله:

 - کمک بیش از یک میلیارد دالرامریکایی در بخش های اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی.
- ایجاد نخستین شفاخانه مجهز با معیارهای جهانی درمان سوراخ قلب.
- ایجاد نخستین بانک قرضه های کوچک (خدمات این بانک بسیاری از کسبه کاران خورد و کوچک را مالک یک تجارت خانه ساخته است.)

 - ایجاد شرکت مخابراتی روشن با سرمایه گذاری ابتدایی بیش از پنجصد میلیون دالر ( این شرکت تنها در سیزده سال پسین چهارصد میلیون دالر مالیه به دولت افغانستان پرداخته.)

 - ایجاد شفاخانه نسایی ولادی در بامیان.

 - ایجاد چندین پُل، پُل‌چک و نل‌های آب نوشیدنی دربامیان

 - بازسازی آرامگاه تیمورشاه درانی، فرزند احمد شاه درانی (احمد شاه بابا)

 - بازسازی باغ بابرشاه (که حالا یکی از بزرگ ترین تفریحگاه کابل است)

 - ایجاد هوتل سرینا با سرمایه ابتدایی سی و پنج میلیون دالر.

 - ایجاد مرکز فرهنگی آقاخان (این نهاد فعالیت های فرهنگی را تمویل و حمایت مالی می کند).

 - ایجاد مؤسسۀ خیریه فوکس (این نهاد در دور دست ترین بخش‌های افغانستان به آسیب دیدگان بلاهای طبیعی کمک های بشردوستانه فراهم می کند.)

 - بازسازی بخش بزرگ ازآثارومکان های تاریخی و باستانی درهرات.

 - تمویل و کمک به یتیم خانه های کابل مانند (مؤسسۀ آشیانه و دیگران).

 - شهزاده کریم آقاخان یکی ازهمکاران اصلی حکومت افغانستان درسیزده سال گذشته بوده است.

 - شهزاده کریم آقاخان به پیروانش در افغانستان توصیه کرده که شهروندان وفادار به کشور و ملت شان باشند و از قوانین کشور تبعیت نمایند.

 همچنان شاهديم حامد کرزي واشرف غني زمامداران قبلي وکنوني افغانستان پروژه های عام المنفعه شبکه انکشافی آغاخان دربخش های صحت، تعليم وتربيه و میراث های فرهنگی را سازنده و مهم توصیف کرده و بر ادامه و انکشاف این همکاری تاکید کرده است.

 

رفاه اجتماعي دراسماعيليه

 همه هست آرزویم که بیینم از تو رویی

 چه زیان تورا که من هم برسم به آرزویی

 به کسی جمال خود را ننموده‏ای وببینم

 همه جا به هرزبانی بود ازتوگفتگویی.

 در آفریقا، آسیا و خاورمیانه، یکی از اهداف عمده‌ی برنامه‌ی رفاه اجتماعی و اقتصادی جامعه، تا اواسط دهه‌ی ۵۰ میلادی، ایجاد پایگاه گسترده‌ای از تجارت و زراعت و افراد حرفه‌ ای بود. امکانات آموزشی جامعه بیشتر بر تحصیلات متوسطه تأکید داشت. با فرارسیدن عصر استقلال، آرمان‌های اقتصادی هر ملتی، ابعاد تازه‌ ای یافت و بر صنعتی شدن و مدرنیزاسیون زراعت تأکید داشت. اولویت‌ های آموزشی جامعه باید در بستر اهداف ملی جدید از نو ارزیابی می‌شد.

 اسماعیلیان در همه‌ی بخش‌ های جهان در حال توسعه، تحت تأثیر تغییرات شگرف کشورهای‌ شان قرار گرفتند. در شبه قاره‌ى هند و آسیای جنوب شرقی، تغییرات سیاسی عمده‌ای به دنبال جریان استقلال رخ داد که باعث پدید آمدن دولت- ملت‌ها شد که اغلب منجر به جا به جایی جمعیتی شد. در برخی از کشورهای آفریقایی، جماعت اسماعیلیه بطور مشابه تحت تأثیر این تغییرات قرار گرفتند. در سال ۱۹۷۲، تحت حکومت و رئیس جمهوری عیدی امین، اسماعیلیان و دیگر آسیایی تبارها با وجود اینکه شهروند آن کشور بودند و چندین نسل در آنجا زیسته بودند، اخراج شدند. آقاخان ناچار بود تا جهت استقرار آنها در جایی دیگر دست به اقدامات فوری بزند و در نتیجه ‌ى تلاش‌ های شخصی ‌اش، بسیاری از آنها، نه تنها در آسیا، بلکه در اروپا و آمریکای شمالی، برای خود موطنی یافتند.

 تعهد به کرامت انسانی و آسایش بشریت، جزو اصول الهام‌ بخش مؤسسات بشر دوستانه‌ى امامت اسماعیلیه است. در اختیار نهادن مهارت‌ های تخصصی، تسهیم داشته‌ های مادی و عقلانی با افرادی که در میان آنها زندگی می‌ کنیم، برای حل مشکلات، تسکین درد یا بی‌ دانشی، سنتی با پیشینه‌ ا‌‌ی دیرین است که وجدان اجتماعی جماعت اسماعیلیه را شکل داده است. بسیاری از معضلات اولیه استقرار ایشان با سرعت قابل توجهی حل و فصل گردید. این امر به دلیل انطباق ‌پذیری خود اسماعیلیه ها و علی الخصوص پیش ‌زمینه‌ى آموزشی آنها و توانایی‌های زبانی‌ شان در کنار تلاش ‌های کشورهای میزبان و حمایت مادی و معنوی برنامه‌های جماعتی اتفاق افتاد. این برنامه‌ ها تا کنون ادامه داشته ‌اند و در حقیقت جهت‌ گیری جدیدی یافته‌ اند تا جامعه‌ی اسماعیلیه بتواند به طور مستمر به ایفای نقشی قابل توجه ‌تری در توسعه و پیشرفت کشورهای میزبان خود دست یازد.

 اسماعیلیه ها همچنین همکاری و سرمایه گذاری گسترده ی با شرکت مایکروسافت آمریکا، بنیاد راکفلر، بنیاد فورد، دانشگاه هاروارد و وزارت تعاون و توسعه اقتصادی آلمان، آلکاتل و بوئینگ، بنیاد شل انگلیس، صندوق توسعه اجتماعی جاپان، بانک اسکوشیای کانادا، سازمان تعاون کلیساهای هالند، کانتون سوئیس، همکاری و روابط نزدیک با دولت‌های ایالتی گجرات و راجستان و ماهارا شترا، دهلی هند، جمعیت تنظیم خانواده پاکستان، سازمان باستان شناسی سوریه و قزاقستان، حکومت ولایت خودمختار کوهستان بدخشان تاجیکستان و همکاری مستقیم با دولت افغانستان و تانزانیا و سوریه و فیلیپین را عملی نموده است.

 

بنياد آقاخان

 برخیز که حجت خدا می آید

 رحمت زحریم کبریا می آید

 درباورت اگرمحکم بي ماني

  بوی گل نرگس ازفضا می آید.

 از سوی دیگر، آقاخان، با انتشار رساله تحت عنوان «شبکه توسعه آقاخان» اقدام به تشریح تاریخچه و اهداف اقتصادی – فرهنگی و اجتماعی خود در میان بیش از پنجاه کشور و در قالب صدها شرکت و موسسه اقتصادی و فرهنگی نموده است که در بخشی از آن چنین آمده است: شبکه توسعه آقاخان، متشکل از گروهی از سازمانهای غیرمذهبی، بین المللی و خصوصی است که در جهت بهبود فرصت‌ها و ارتقای شرایط زندگی مردم در مناطق در حال توسعه جهان، تلاش می ‌کند که در این راستا فعالیت‌های غیر انتفاعی را در دستور کار خود قرار داده است.

 کاظم یزدانی، در مورد اسماعیلیه مینویسد:

 «شاید قریب سه درصد از مردم افغانستان، شیعه اسماعیلیه باشند… شیعیان اسماعیلیه افغانستان از محروم‌ ترین و مظلوم ‌ترین طبقات این کشور بوده‌ اند و در طول تاریخ، مصائب و آلام بی ‌شمار دیده‌ اند. علاوه بر آنکه از طرف رژیم های وقت افغانستان تحت فشار قرار می‌ گرفتند. حتی شیعیان دوازده امامی که خود مورد توهین و تحقیر از طرف اکثریت قرار می ‌گرفتند، اسماعیلیه ها را از خود طرد می‌ کردند. اسماعیلیه امروز در افغانستان برای شان جماعت خانه های ساخته اند که... در آن جا میروند و به عبادت (نماز) میپردازند.

 از فرهنگ ستیزی طالبان نه کتابخانه‌ ها در امان بود، نه موزیم‌ ها و نه بت های بامیان و دیگر آثار باستانی و فرهنگی بسیار با قدمت افغانستان. برخی از کتابخانه‌ ها که دربرگیرنده آثار خطی نفیس افغانستان بود، از جمله کتابخانه‌ های ولایت بدخشان و پلخمری، در اختیار اسماعیلیه قرار داشته است. بسیاری از کتبی که در این کتابخانه‌ها نگهداری می ‌شد، تک نسخه بوده است که متأسفانه برخی از آن ها برای همیشه از دست رفته است. سقوط طالبان و روی کار آمدن دولت انتقالی، به تمام مردم این کشور، از جمله اسماعیلیه، فرصت داد تا نفسی تازه کنند و به امید فردای بهتر بنشینند. اوضاع شکننده می‌نماید، اما همین فضای نسبتاً آزاد پس از سرنگونی طالبان، مجال تحرک دوباره برای بسیاری از شهروندان، فرهنگیان و گروه های گوناگون کشور را فراهم نمود. اسماعیلیه ها این مرز و بوم نیز در این مدت آشکارا جانی تازه گرفتند و به تکاپو برای بهبود اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ـ مذهبی خویش افتادند.» درین مدت چندین بار، آغاخان در کابل تشریف آوردند و غرض بازدید از پیروانش به بدخشان رفت. آقاخان در این سفرها با کرزی، و سایر دولتمردان در کابل نیز دیدار کرد و از آن ها وعده همکاری با پیروانش را دریافت نمود و متقابلاً خود وعده همکاری با دولت کابل در پروژه‌های بازسازی این کشور را سپرد.

 آقان خان بخاطر رشد و شگوفانی بزرگترین پروژه های اقتصادی و فرهنگی را روی دست گرفت و ترمیم و بازسازی باغ بابر را به پایه اکمال رساند؛ و همچنان طی این مدت از سالگرد تولد شهزاده کریم آغاخان چهل نهمین امام اسماعیلیه از طرف پیروان، مقامات دولتی و اندیشمندان کشور طی محافل بزرگ گرامی داشته شد.

  شبکه انکشافی آغاخان در افغانستان از اواخر سال ۱۹۹۰ شروع به کار نموده، و برای افغان ها در داخل کشور و همچنین به مهاجرینی که خانه های خود را در نتیجه جنگ ها ترک نموده بودند کمک های غذایی و خدمات معیشتی را فراهم می نمود. در ماه جنوری سال ۲۰۰۲ در کنفرانس توکیو در مورد افغانستان جناب آغاخان برای حمایت تلاش های بازسازی کشور همکاری ۷۵ میلیون دالر را تعهد نمود. با این تعهد مشخص فعالیت های شبکه انکشافی آغاخان (AKDN) را در افغانستان از کمک های بشردوستانه به چند بخش انکشافی انتقال یافت و آغاز یک همکاری رسمی بین شبکه انکشافی آغاخان (AKDN) و دولت افغانستان به شمار رفت.

 در ماه جون سال ۲۰۰۸، در کنفرانس افغانستان در فرانسه، جناب آغاخان با تعهد ۱۰۰ میلیون دالر دیگر شبکه انکشافی آغاخان (AKDN) را تعهد درازمدت اعلام نمود. شبکه انکشافی آغاخان (AKDN) تا به حال بیش از ۹۰۰ میلیون دالر امریکایی را برای رشد و بازسازی اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی افغانستان به مصرف رسانده است. برنامه شبکه انکشافی آغاخان (AKDN) تا حد زیاد شامل فعالیت های بزرگ انکشاف روستاها، صحت، تعلیم و تربیه، حکومتداری و برنامه های جامعه مدنی، از جمله برنامه همبستگی ملی افغانستان، بازسازی آثار تاریخی درکابل و هرات، مدیریت و عملیات شفاخانه اطفال و ۲ شفاخانه ولایتی و خدمات وسیع مالی و قرضه های کوچک، شبکه گسترش یافته سریع تلفون موبایل که با سرمایه گذاری های ابتکاری در مسئولیت های اجتماعی و یک هوتل پنج ستاره در شهر کابل می باشد. اسماعیلیه های افغانستان مانند اکثر مردم کشور در تفکر مومن، در کلام صادق، در برخورد مهربان در قول و قرار پابند، در داد و ستود راستکار، در ظاهر و باطن یکی و در دوستی مخلص اند.

 

اسماعيليه در افغانستان

 در حجـــم بیـــتاب دلم یـاد تـو غـوغـا می كــند

 گنجـــینه حس مــرا نـام تـو زیبـــــــا می كــند

 از متن نـاب خاطـــره شـــعر حضــــورت را دلم

 بـا اشــتیاق دیدنت مســتانه پیــــدا می كــند

 وا كن به سوی شوق من آغوش گـرم عاطـفه

 بانگ حضـــورتوهردم چشـم مرا وا می كــند

 آمد آمد نـرگـست از رد پـای انتــــــــظار

 راز وجـود ســبز تـو دردیـده افشــا می كــند...

 طريقه اسماعیلیه از آغاز پیدایش خود در افغانستان نفوذ پیدا کرد و در دهه پایانی قرن سوم هجری، فعالیتش در افغانستان بسیار اوج گرفت. ناصرخسرو بزرگ ترین نقش را در ترویج و گسترش اسماعیلیه در افغانستان قرن پنجم هجری داشته است. وی ازسال چهارصدچهل چهار تا چهارصدهشتاد يک - ق - در بلخ و بدخشان، به عنوان داعی و حجت به تبلیغ آیین اسماعیلی مشغول بوده است. همچنان شهکاري هاي حسن صباح درخراسان (افغانستان کنوني) بدون شک تاثيربه سزايي دررشد وشگوفايي اسماعيليه داشت است.

 درهنگام حمله مغول به افغانستان، مناطق بدخشان که در حصار کوه­ها بودند، از بلیه مغول مصون ماندند؛ بنابراین، بدخشان پناهگاهی شد برای اسماعیلیان نزاری و به گنج­خانه نوشته ها و آثار نزاری تبدیل شد. در مورد تاریخ جدید اسماعیلیان افغانستان اطلاعات فراوانی در دست نیست.

 به نظر می رسد حضور اسماعیلیه در افغانستان تاریخ بلندی دارد. طبق روایت­هایی، محمدبن اسماعیل پس ازوفات امام صادق (ع) به سوی ری و دماوند رفت و درآنجا مخفی شد. وی تعدادی از پیروان خود را به قندهار، هند و سند برای تبلیغ طريقه اسماعیلیه اعزام نمود. بنا بر نقل دیگر، زمانی­که محمدبن اسماعیل دردماوند (یا نهاوند) به سر می­برده است، هارون الرشید جمعی را برای دستگیری وی فرستاد، اما محمدبن اسماعیل از این موضوع اطلاع یافته و به فرغانه (در تاجیکستان کنونی) می­رود و قاضی شمس­الدین را برای تبلیغ به هرات می فرستد.

 در قرن سوم، ناحیه ری پایگاه مرکزی دعوت اسماعیلیه درمنطقة جبال بود. درآن زمان شخصي به نام زعفرانی، مردم ری را بر ضد اسماعیلیه شوراند وغیاث، رهبر دعوت اسماعیلیه درری را مجبور به فرار به طرف خراسان کرد.

 به گفتة خواجه نظام­الملک درسیاست نامه، «این غیاث که از ری بگریخته بود و به خراسان شده، به مرو الرود مقام گرفت و امیرحسین علی مرورودی را دعوت کرد و اجابت یافت». غیاث درحدود سال دوصدوهشتاد هجری به مرو الرود (بالا مرغاب امروز در شمال افغانستان) رفت و امیرحسین­بن علی مروزی را به اسماعیلیه درآورد. بسیاری از مردم در نواحی مجاور مرو الرود (تالقانِ افغانستان، (فاریاب، هرات، غوروغرجستان) نیزبراثر نفوذ این امیر قدرتمند که بعدها خود یکی از داعیان اسماعیلیه شد، بدین مذهب گرویدند.

 

انديشمندان چه ميگويند؟

 حسین­بن علی مروزی که از امیران و صاحب­منصبان مهم دستگاه سامانی بود، از سال 307 تا 312 ق - به عنوان داعی اسماعیلیه درخراسان فعالیت می کند و پایگاه دعوت را از نیشابور به مرو الرود منتقل می نماید. فعالیت اسماعیلیه درغور وغرجستان (درمرکز افغانستان کنونی) نیزدرپایان قرن سوم هجری ودرزمان حکومت امیر اسماعیل سامانی به وسیله فردی به نام ابوبلال اوج می گیرد که با سرکوب و عکس­العمل سریع و شدید وی مواجه می شود.

 اگرچه اسماعیلیان با سرکوب شدید امیر اسماعیل سامانی مواجه گشتند و حسین مروزی نیزبه دستور امیر نصر سامانی دستگیر و زندانی شد، جنبش اسماعیلیه درمناطق یاد شده نه تنها از بین نرفت، بلکه بر اثر تلاش احمد نسفی، جانشین حسین مروزی، درخراسان و ماوراء­النهر گسترش یافت؛ تا اینکه به دربارسامانیان وارد شد و حتی امیرنصر سامانی خود نیز دعوت اسماعیلیان را پذیرفت.

 خواجه نظام­الملک می نویسد: درجمله کار به جایگاهی رسید که نصر احمد دعوت او را اجابت کرد و محمد نخشبی (احمد نسفی) چنان مستولی گشت که وزیرانگیز و وزیر­نشان شد، و پادشاه آن کرد که او گفتی...

 سلطان محمود غزنوی (409 ـ 377 هـ. ش) که دامنة حکومتش ازايران تا دریای ستلج (هندوستان شمالی) و از خوارزم تا دریای عرب گشوده بود. محمود، اسماعیلیان بسیاری را به دار زد. به همین ترتیب، محمود غزنوی با اسماعیلیان غورودیگر نواحی افغانستان نیزبا شدت بسیاربرخورد نمود. وی با تکفیر اسماعیلیان غور، به قلع و قمع آنان می پرداخت. با یک نگاه به طرح جهانی اسماعیلیه در می یابیم که خراسان یک جزیرة مستقل و مناطق اسماعیلیه­نشین در افغانستان امروزی و ماوراءالنهر، همه، زیرمجموعه این جزیره بوده است. شاهد این مطلب این است که ناصرخسرو خود را حجت خراسان بود، و درعین حال، عمده فعالیت او در شمال افغانستان (بلخ) و شمال شرق (بدخشان) بوده است. در حالی که ایوانف، با تکیه بر اطلاعاتی درباره اسماعیلیه، از بدخشان به عنوان یک جزیره مستقل یاد می کند. ابوالمعالی از داعی ای درغزنی نام می برد که هم­شأن حسن صباح و ناصرخسرو و از مؤسسان نهضت اسماعیلیه درآن مناطق بوده است.

 طبق نظر سوم، بدخشان، ری و مناطق جنوبی افغانستان، باید هرکدام جزیره يي جداگانه ومستقل از خراسان بوده باشند، و این خود دلالت بر فعال بودن اسماعیلیه در غزنی (پایتخت حکومت غزنویان) دارد. مارشال گ. هاجسن نیز به این تقسیم بندی سه­گانه جغرافیایی درسرزمین­های ایران ـ خراسان و ماوراءالنهراذعان دارد، ولی احتمال می دهد که این تقسیم بندی، مدت درازی دوام نداشته است.

 در دوره پس از تجزیه افغانستان امروزی به دو دولت غوری وغزنوی، اسماعیلیان، علاءالدین حسین سلطان غور را به کیش خود درآوردند وبا کمک او آزادانه به تبلیغ آیین خود پرداختند. با این حال، رابطه تیرة اسماعیلیه پس از علاءالدین حسین با فرزند اوسیف­الدین محمد و ... نشان آشکاری ازوضعیت نامناسب اسماعیلیه افغانستان در این مقطع است. سیف­الدین محمد، همه داعیانی را که پدرش درسال پنجصدسي وچهار- ق- به غزنی دعوت کرده بود ونیز بسیاری دیگر از کسانی را که تازه به این کیش درآمده بودند، ازدم تیغ گذراند. حکمرانان غوری پس ازاو نیزبارها علیه اسماعیلیه دست به اقدامات جنگی زدند. نفوذ مخالفين دردستگاه حکومتی سلاطین بعدی غور، شاید از عوامل مهم سخت گیری ایشان بر اسماعیلیه بوده است. غیاث­الدین که برغور ومناطق ضمیمة آن حکومت می کرد، و برادرش شهاب­الدین که برغزنی ومناطق اطراف آن حکومت می کردتفکرهاي ديگرط رابرگزيده بودند.

 

ناصرخسروبلخي، اسماعيليه وافغانستان

 بدون تردید بزرگ ترین نقش را در گسترش کیش اسماعیلیه و تعمیق تعالیم آن در افغانستان، ناصرخسرو داشته است. وی که متکلمی دانشمند، فیلسوفی توانا، جهانگردی ادیب و شاعری نامور در زبان پارسی دري بود، در سال سه صدنودوچهار- ق - در بلخ متولد شد.

 ناصرخسرو، پس از دوران جوانی و تحول عظیم روحی، سفر هفت ساله ای را به قصد حج آغاز می کند و در آخر این سفر، به دیدار ابوتمیم معدبن علی المستنصر بالله، خلیفة فاطمی درمصر نایل می آید و با داعی­الدعات، مؤید­الدین رابطة دوستی برقرار می کند. وی قبل ازاین سفربه طريقه اسماعیلیه درآمده بود.

 ناصرخسروي بلخی یکی از نابغه های فکری و شاعرمشهور ادب پارسی دری درقرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) محسوب میگردد. ابومعین ناصر پسر خسرو پسر حارث قبادیانی، شاعر، حکیم، نویسنده و سیاح مشهور و داعی بزرگ ا سماعیلیه (در اسماعیليه معروف به حجت خراسان) درسال سه صدونودچهار- ه. در قبادیان بلخ (درشمال افغانستان امروزی) بدنیا آمد. ناصر خسرو در آعاز زندگی دردربار پادشاهان غزنوی اشتغال داشت، اما در اثر خوابیکه دید به قول خودش از خواب غفلت بیدار شد، شغل دیوانی را کنار گذشت و در جستجوی حقیقت، معرفت و کمال به مسافرت پرداخت، تا سال چهارصدوچهل چهار هجری درمسافرت بسر برد. وی مدت هفت سال سرزمین عربستان و شمال شرقی و جنوب غربی و مرکزی خراسان و آسیای صغیر و شام و سوریه و فلسطین و مصر و قیروان و سودان را سیاحت کرد. مدت سه سال در مصر ماند، درین مسافرت هفت ساله با حکما و دانشمندان وعلمای مختلف ملاقات کرد و مباحثات آراست در مصر وی بدیدار خلیفه فاطمی (امام اسماعیلیه) المستنصربالله مشرف گردید، اوطريقه اسماعیلیه را موافق میل و آرزوی خود یافت و بدان پیوست و عنوان حجت خراسان را دریافت نمود؛ و در سال چهارصدچهل چهار؛ که حدود پنجاه سال داشت به خراسان بر گشت و به بلخ زادگا اصلی خویش فرود آمد، و بدعوت مردم به اسماعیلیه پرداخت؛ اما با خصومت امرای سلجوقی مواجه شد. امرای سلجوقی شاید هم با اشاره خلفای بغداد (عباسیان) که د شمنان خونی اسماعیلیان بودند؛ اما پس از مدت کوتاهی، موفقیت­های او دشمنانی که از پشتیبانی حکمرانان سلجوقی برخوردار بودند برانگیخت و خانه او را ویران کردند و حتی قصد جانش را نیز داشتند. سرانجام، او را مجبور کردند تا خانه خود را ترک کند و به دره یمگان در بدخشان پناه ببرد. یمگان در آن زمان جزء قلمرو امیرخودمختار بدخشان، علی­بن اسد بود که مذهب اسماعیلیه و رابطه نزدیکی با ناصرخسرو داشت.

 در یمگان نیز ناصرخسرو به فعاليت اسماعیلیه خود ادامه داد و درهمان حال، مکاتبات خود را با داعی­الدعات، مؤید­الدین و مرکز دعوت فاطمی درقاهره حفظ کرده بود. مطابق روایات اسماعیلیان امروز بدخشان که از ناصرخسرو به عنوان «شاه سید ناصر» نام می برند و هنوز برای او احترام بسیاری قائل اند و برخی از آثارش را حفظ کرده اند، این ناصرخسرو بود که مذهب اسماعیلیه را در بدخشان رونق بیشتری بخشید. بدخشان پس ازاین یکی ازمراکز اسماعیلیه و پایگاه اسماعیلیان پس از تخریب قلعه­الموت شد و به گنج­خانه نوشته های اسماعيليه تبدیل گردید.

 

جاودانگي ناصرخسروبلخي قبادياني

ناصرخسرو تا هفتاد سالگی زنده بود و دریمگان در تاریخ نامعلومی بعد ازسال 465 ق درگذشت. قبر او که بر فراز تپه قرار دارد، در یمگان و در قریه امروزی حضرت سید نزدیک فیض­آباد واقع شده است. ساکنان محلی که مقبره را همچون زیارتگاهی پاس می دارند و مدعی اند که سید و از اعقاب ناصرخسرو هستند.

 برخی محققان ورود اسماعیلیه در بدخشان را هم­زمان با ورود ناصرخسرو به آنجا و به دست او می دانند؛ اما اسماعیلیه از قرن سوم هجری دراین منطقه فعال بوده و ورود اسماعیلیه حداقل در پایان قرن سوم در بدخشان و نواحی آن قطعی است. علی­بن اسد، حکمران خودمختار بدخشان، خود، اسماعیلیه بوده و ناصرخسرو با علم به اینکه اسماعیلیان بدخشان و درّه های آنجا پناهگاه امنی برای او خواهند بود، به آنجا پناه می برد.

 در روزگار محمدبن بزرگ امید، سومین داعی قهستانی (پنجصدوسي دو - پنجصدوپنجاه هفت ـ ق)، داعیان نزاری قهستان کوشش­های بسیاری برای رخنه در مرکز افغانستان (غور) به خرج دادند و در اواخر دوره ­الموت، نزاریان قهستان دو داعی به قهستان فرستادند. نخستین داعی قهستانی، سید شاه ملنگ بود که حکمرانی خود را در شغنان، یکی از نواحی عمده بدخشان، مستقرساخت. به دنبال او داعی دومی به نام میر سید حسن شاه خاموش روی کار آمد. این داعیان، سلسله پیران و میران را تشکیل دادند که برشغنان، روشان و نواحی مجاور بدخشان در منطقه آمودریای بالا (جیحون علیا) تا روزگاران جدید حکومت می کردند.

 ناصردرسفرنامه رویدادها و قضايا را با بیطرفی و بی غرضی تمام نقل می‌کند؛ اما زمانی‌که به زادگاه‌اش بلخ می‌رسد و به امر دعوت به مذهب اسماعیلیه مشغول می شود، ملا ها و فقه‌ها سد راه او شده و عوام را علیه او تحریک نموده، خانه و کاشانه‌اش را به‌نام قرمطی، غالی و رافضی به آتش کشیده قصد جانش می‌کنند، به این سبب دراشعارش لحن او اندکی در تغییر می‌کند، اما نسبت گرایش به مذهب اسماعیلیه و وظیفه‌ای‌ که به‌وی محول شده بود و نیز رویارویی با علمای اهل سنت و با سلجوقيان و خلفای بغداد که مخالفان سرسخت اسماعیلیان بودند، ستیز و پرخاشگری در وی بیدار می‌شود، به فقها و علمای زمان می‌تازد و به دفاع ازخویشتن می‌پردازد. ناصر خواستار جامعه‌ای‌ است منزه و پاک؛ دور از مفاسد اخلاقی، آدم‌کشی، دزدی، رشوه‌خواری، خیانت، چاپلوسی، عیش و عشرت. وی معتقد است که چنین جامعه‌ای جز زیر سیطره دین بوجود نمی‌آید. ناصر مدیحه‌گویی را دروغ می‌شمارد و از شاعرانی که امیران و سلاطین را مدح می‌کنند بیزار است، او شاعری را می‌پذیرد که شعرش رهنمای مردم باشد.
محور شعر ناصر عقیده مذهبی و اخلاق است ووی همه چیز را زیر سیطره ای این دو قرار داده، از این رو دیوان اشعارش اغلب مشتمل است برعقاید مذهبی، اخلاق و بقول امروزی اشعار سیاسی درانتقاد از امیران، شاهان و شاعرا ن ستایشگر، انتقاد از عالمان دینی که دین را وسیله قرار داده، خود تا گلوگاه غرق در گناه می‌باشند. ناصر در اشعار خویش به قرآن استناد می‌کند. در بسیار موارد آیات قرآن را تضمین می‌کند. وی برای قرآن ظاهر و باطن و یا به معنای دیگرتنزیل و تآویل قایل است. وی معتقد است که هرکس بی تاویل به قرآن دست یازد او گمراه است.

 حمله چنگيز به افغانستان درسال ششصد قمري آغاز شد كه علي رغم مقاومت سرسخت مردم، مغول ها بربيشتر اين سرزمين مسلط شدند. پيامد حمله مغول به كشور، آسيب هاي بزرگي بود كه برفرهنگ، اقتصاد و اجتماع آن وارد شد وشهرهاي گوناگون تخريب گرديد. اسماعيليه هاي افغانستان نيزدچارمشکلات ومصايب فراواني گرديدند. دراين دوره، اسماعيليان بدخشان ونواحي پيرامون آن ازتأثيرات حمله مغول به دورماندند. علت اين به دورماندن كوه هاي پامير و هندوكش و مناطق بدخشان كه درحصار اين كوه ها بود نقش به سزايي داشت.

 ياداشتها وبرداشتها:

 - تاریخ الدعوة الاسماعیلیه، تألیف مصطفی غالب مورخ اسماعیلیه مذهب.

 - دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، فرزان روز، تهران، ۱۳۷۵.

 - صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، سمت، تهران، ۱۳۸۴.

  - طلوع - پاییز 1382، شماره هفت - اسماعیلیه درافغانستان.

 - مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، قدس رضوی، ۱۳۷۲.

 - وبگاه دایره المعارف اسلام پدیا.

 - وبگاه حوزه نت.

- موسسه مطالعات اسماعیلی، مختصری در تاریخ اسماعیلیه: سنت های یک جماعت مسلمان- تبریزنیا تبریزی، مجتبی، مطالعات اسماعیلیه، مرکز جهانی علوم اسلامی، حجت نشریه کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو کابل کلکسیون سال ۱۳۶۶. «اصالت» پژوهشهای نویسنده: در مورد اسماعیلیه چه میدانیم؟ ناصر خسرو از بلخ تا یمگان رساله ی از نویسنده. پژوهشهاي نويسنده دروبگاه هاي علمي وتحقيقاتي - آريايي، اصالت، وطندار، ميهن، سپيده دم، دعوت، حقيقت، دنارنج پانه، آزادي مردم، مشعل و...

 ... ادامه دارد ...