۱- گذر تنورسازی:

 

یکی از گذرهای قدیمی کابل است که بر اساس کسب و کار مردم این محل نامگذاری شده در بین گذر آهنگری و گذر شمع ریزها قرار داشته و گذرهای بارانه، حمام نو، گذر آهنگری، گذر کدگرها (کاردگرها)، گذر مسگری و شمع ریزها را باهم ارتباط می‌داد و در قسمت دوم جاده میوند فعلی قرار دارد.

 مردم این منطقه در ساختن تنورهای نان پزی، تنورخانگی و تنورهای ازبکی با طرح و اندازه‌های مختلف تنور، مهارت کافی داشتند و هر نوع فرمایش را می‌پذیرفتند. در منزل یکی از باشندگان این محل "موی مبارک " موجود بود که روزهای دهم ماه محرم آن را به شهدای صالحین انتقال می‌دادند.

 

۲- گذر آهنگری:

 این گذر در جوار بالاحصار در سمت شرقی شهر کهنه متصل به گذر کلالی و از طرف جنوب به سراجی و موچی پرک یا (موچی پورک) و از طرف غرب به مسجد آهنگری و کوچه هندو گذر و یک قسمت کوچه سادوها و حمام کلالی واقع گردیده است. مردمان این محل پیشۀ آهنگری و در کارشان مهارت کافی داشتند، وقتی از آن کوچه می‌گذشتی آواز چکش و سندان تا ساعت‌ها در گوش‌ها طنین انداز بود، در بازار آهنگری دکان‌های جالبی با چلم‌های مسی، آفتابه و لگن، دیگ‌های خورد و کلان، دستشویی، طشت و غیره وسایل مسی و قلعی کاری دیگ‌های مسی جلب توجه می‌نمود. یکی از این آهنگران (فکر می‌کنم کاکا آصف آهنگر) عضوی شورای انقلابی دوران حاکمیت جمهوری افغانستان بود. بیل، بیل تککی، داس، تبر، چکش، شاول، آتش‌گیر، سماوار آتشی، منقل‌های مختلف، تابه، ترازو، دیک دانک (منقل فرنگی)، شاول، کدال (کلنگ)، مارتول و غیره در همین منطقه ساخته می‌شد. مسجدی که در این منطقه است بر اساس روایت تاریخ در دوران اورنگزیب ساخته شده و زیارتی بنام "خواجه صاحب " هم وجود دارد که اصل و نصبش را کسی نمی‌داند.

 

۳- گذر وزیر:

 این گذر در اوایل بنام گذر لودین ها یاد می‌شده و روایت می‌کنند که درزمان پادشاهی تیمور شاه سدوزایی در ۱۱۸۶ هـ ش که پایتخت به کابل انتقال نمود یکی از وزرای او در این محل سکونت اختیار نمود و این گذر بنام گذر وزیر یاد شد. این گذر در عقب سرای حاجی عبدالحمید تاجر در بین کوچه دیوان بیگی – هندو گذر و گذر حضرت واقع گردیده، کوچه‌ها و گذرهای قاضی فیض الله، درخت شنگ، کوچه مرده شوی ها که بعدها بنام گذر پرانچه ها مسما شد و "شهدای صالحین " را باهم ارتباط می‌دهد.

 از این گذر به‌طرف راست، کوچه نایب سالار سربلند خان جاجی، مکتب ابتدایی عاشقان و عارفان و به‌طرف چپ باغ قاضی، سینمای بهزاد، کوچه مسلی‌ها (مصلی‌ها) و طرف دیگر گذر به سپوت شترخانه، شور بازار و بابای خودی و گذر کتاب فروشی قدیم تا جاده میوند امتداد یافته بود.

 

۴- گذر کدگرها (کاردگرها):

 از گذرهای قدیم پائین چوک کابل بشمار رفته و کوچه سائین قنات و بوریا فروشی را باهم ارتباط می‌دهد. مردم این محل از گذشته‌های دور به ساختن کارد، قبضه، سیلاوه، چاقوهای مختلف، پیش قبض، تلوارهای دسته نقره‌یی و برنجی، شمشیرهای آبدار و غیره مصروف بودند که کوچه هم بنام پیشه‌ای‌شان کدگرها [کاردگرها] یادشده است. در این گذر هم از منزل شخصی بنام سید جلال "موی مبارک " را در دهم ماه محرم به شهدای صالحین انتقال می‌دادند.

 

۵- گذر اچکزیی‌ها:

 عبدالله خان اچکزیی [اڅکزیی] از ولایت قندهار که با انتقال ولایت با تیمور شاه به کابل آمده بود بعداٌ با اختلافات پسران تیمور در مخالفت با شاه شجاع و انگلیس‌ها با مبارزین می‌پیوندد و در نشست مخفی که علیه انگلیس‌ها در باغ نواب صورت گرفته بود اشتراک داشت. در قیام کابل که علیه برنس و شاه شجاع به وقوع پیوست زخمی و بعد وفات نمود که جسد وی توسط سردار محمد اکبر خان در قلعه سرخ چهاردهی گلباغ به خاک سپرده شد.

 یک قسمت گذر اچکزیی ها که بنام کوچه مسلی ها یاد می‌شد با آباد شدن سینمای بهزاد در آن زمان از بین رفت و مردمانش در زنده بانان و در پروژه خیرخانه نقل مکان نمودند. حمام ابو یا حبو هم در همین گذر قرار داشت.

 

۶- باغ نواب:

 گذر باغ نواب در ساحۀ کوچکی نزدیک به گذر ملا غلام در دامنه کوه شیر دروازه قرار دارد. از شواهد تاریخی و محلی طوری معلوم می‌شود که درگذشته‌های دور باغی با سبک معماری قدیم مربوط نواب محمد زمان خان بوده که در جوار آن مسجدی هم بنا یافته است که بعدها این مسجد بنام مسجد غازیان یاد شد. دو درخت توت این مسجد تا سال‌های قبل هم پابرجا بود، مردم محلات دور پیش به این مسجد حرمت زیاد می‌گذارند.

 در کتاب حقیقت التواریخ (افغانستان از امیر کبیر تا رهبر کبیر) تألیف عبدالحق مجددی چنین آمده است: «... در سال ۱۲۱۹ شمسی نایب امین الله خان لوگری، عبدالله خان اچکزیی، نواب عبدالجبار خان و نواب محمد زمان خان و دیگر زعمای ملی در محلۀ کوچه باغ نواب جلسۀ دایر نمودند و طرح قیام راعلیه شاه شجاع و انگلیس‌ها و پخش شبنامه را ترتیب دادند. در همین جلسه یک شورای رهبری قیام و "جهاد "که متشکل از دوازده نفر بود تعین و مشخص ساخته شد و اشخاص با تجربه در امور نقب زنی برای پراندن برجهای بالاحصاراز پنجشیر خواسته شد.»

 مرحوم آصف آهنگ در (یادداشت‌ها و برداشت‌های از کابل قدیم) از شورش مردم کابل در مقابل برنس که وزارت عدالت و انتظام شهر کابل را در دوران پادشاهی شاه شجاع به عهده داشت یادآوری می‌کند که: «... مردم چون از شاه مأیوس شدند در خفا جمع گشته حیله سنجیده به منزل برنس چند نفر از قوم سدوزایی و قزلباش به شکایت رفتند، برنس شکایت کنندگان را نزد خود طلبیده حینی که دادخواهان داخل شدند، برنس را از کرسی‌اش به زیر انداخته قطعه‌قطعه‌اش کردند، سرش را بریده و تراشیده در بازارها گشتاندند... زندان‌ها را شکستند و مجبوسین را آزاد ساختند.» پس از قتل شاه شجاع و خرابی اوضاع سران ملی و قومی جمع شده فیصله نامۀ را ترتیب نمودند که اسمای این افراد در این فیصله نامه درج است:

 - از جامعۀ کابل سیادت پناه سلاله سادات العظام الکرام جناب میر حاجی و شرافت پناه خواجه نصیر و نایب حمزه خان.

 - از سرکرده گان لهوگرد عالی‌جاه معلی جایگاه حشمت و شوکت دستگاه، عمدة الخوانین العظام و زبده الکبری انضجام نایب امین الله خان و سرفراز خان.

 - از سرکرده گان قزلباشیه عالی‌جاه رفیع جایگاه حشمت و شوکت دستگاه عمده الامر العظام سردار امیر ارسلاخان جوانشیر و قاضی نورمحمد خان و محمد باقر خان بیات و غلام حسن افشار؛

 - از خوانین غلجایی غلام رسول خان و ملک ظفرخان. ...»

 (فی شهرالمظفرختم الله و بالاخره ۱۲۵۸)(*)

 در اخیر همین متن (فیصله نامه) اضافه شده که «فرنگی های [شاید گروگان ها] که در خانه نواب محمد زمان خان می باشند باید سپرد سیادت پناه سلاله دودمان مصطفوی میر حاجی صاحب نمایند. هرگاه عذر نماید و به شرایط فوق و به اتفاق از دست نواب موصوف بیرون نموده سپردۀ میر صاحب موصوف کنیم.»

 از آنجا که جمع آمد این افراد در مسجد محل یا باغ نواب زمان خان بوده و بعد که در اطراف آن باغ، خانه ها آبادشده این گذربنام (باغ نواب) معروف و نامگذاری شده است. (تا بعد)

 ___________________________________

 (*) متن مکمل این فیصله نامه رادریادداشتها وبرداشتهای ازکابل قدیم نوشته مرحوم آصف آهنگ بخوانید.