بخش اول:

روز ۲۵ جولای ۱۷۸۳ از پشاورهمراه با یک قافلۀ بزرگ که بخشی از مالیات کشمیر را به شکل شال های ابریشمی بار داشت، راهی کابل شدیم و روز ۲۶ جولای به تمرود (جمرود) در هشت کیلومتری پشاور در جنوب سلسله کوه های صخره ای رسیدیم که گرمای تف آلودی از آن به سوی ته دره می وزید. ساکنان این قریه باوجودی که همه افغان بودند و در آن مسافت کوتاه از پشاور زندگی می‌کردند، کوچکترین اعتنایی به تیمورشاه درانی و حکومتش نداشتند.

در میان قافله چهار سگ بزرک هیکل تبتی بود که آزاد خان والی کشمیر برای شهزاده فرستاده بود. سگ بانان سگ ها را به دند آبی بردند که یک زن افغان از آن آب می گرفت و به مجرد دیدن سگ ها با فریاد ساکنان قریه را صدا کرد و خود با حوالۀ سنگ ها، سگ ها را گریختاند. اهالی که از خانه ها سرازیر شدند با فریاد بر تیمورشاه و افرادش ناسزا و دشنام داده، سگ ها و پاسبانان را دواندند تا پاسبانان قافله به کمک شان شتافته نجاتشان دادند."

بخش دوم:

کوتل خیبر

روز بیست و هفتم (جولای ۱۷۸۳) به دکه Dickah رسیدیم. دکه قریۀ کوچکی در ۳۶ کیلومتری (۱۸ cosses یا kos واحد مسافت هندی، هر واحد کمی بیشتر از دو کیلومتر) پشاور و در کرانۀ جنوب دریای کابل یا دریای اتک که از این نقطه به سوی راست یا شرق جریان می‌یابد قرار دارد. پس از آن که کمتر از چهار کیلومتر از جمرود (تمرود) دور شدیم وارد تنگی باریکی گردیدیم که در دل رشته کوه ها در شمال قریه فرو می رود. در مدخل این تنگی افغان ها قافله را متوقف نموده و منتظر تعدادی سربازان تیمور شاه شدند که از هر مسافر مبلغی حق العبور می گرفتند تا از منطقۀ شان بدون آزار بگذرند؛ آنان همچنان از حکومت پشاور نیز برای امنیت رهروان مبلغی مقرری سالانه می گرفتند.

در بخش اول سفر امروز که به خاطر خطر و خستگی زیاد، سراسر سنگین بود، باران نیز چون سیل می بارید پریشانم ساخته بود زیرا کاغذ های مرا نابود کرده، حواله ام را که دیگر نه مهر و نه نشانی داشت بی اعتبار ساخته و دار و ندارم را برده بود ولی مقارن پایان روز در کنج ذهنم احساس می کردم پیشامد های ناگواری را تنها با یاری بخت پشت سر گذاشته ام. وقتی باران گذشت، گرمای آفتاب شدت یافت و آب یا سایبانی نیز میسر نبود. چون سفر طولانی بود و قافله نیز به کندی پیش می رفت، نزدیک سی نفر از افراد سواره که بسیاری نیز مسلح بودیم برای رهایی از این ناگواری ها تصمیم گرفتیم از همراهی با آن بگذریم. اگر در وضعیتی که داشتم، مثل سایر مردم تجربه را به کار برده و به گفته معروف "در عجله کوتاهی" نموده و اندک به نتایج عمل خود می اندیشیدم، نباید با این دستۀ دن کیشوت* یکجا می‌شدم.

هنوز چهار مایل نرفته بودیم که دستۀ کوچکی از افغان ها از کوه پیدا شده، راه را بر مابست و با لحن آمرانه برای گذشتن از منطقه شان مبلغی حق العبور خواستند. در این جا به حیث یک روایت گر صادق خود را ملزم می دانم بنویسم ما باوجود برتری آشکاری که داشتیم، ذره ای شهامت نکردیم و گروه ما با رفتار بزدلانه اش نا روا طعمه آنان شد. ما نزدیک به سی تن افراد ظاهراً استواری بودیم که به جز من، بیشتر شان تفنگ های فتیله ای یا سلاح کمری داشتند. سر خیل ما را که مردی قوی هیکل با ریش انبوه و بروت های زمخت بود و بر اسبی تنومند نشسته بود، ترسی شدید برداشت که حالتش به‌زودی بر دستۀ ما اثر کرد. مردان کوهی نیز از این پیشامد غافل نماندند و بی آن که هنگامه برپا کنند، به تاراج معمول خود پرداختند؛ ولی ترس رسیدن قافله آنان را از غارت کامل همراهان ما بازداشت. من از خطر در سفر امروز بیم داشتم، نقدینه ام را در دو کیسۀ باریک و دراز شبیه کمربند مخفی نموده و به دور پاهایم پیچانده بودم. این تدبیر سودمند افتاد زیرا افغان ها که دو دلی ام را در فرود آمدن دیدند، مرا از زین به زیر کشیده، با زور لباسم را جستجو کردند و وقتی چیز با ارزشی نیافتند، خواستند با من به شدت رفتار کنند تا یک هندو از نزدیکان دیوان کشمیر که مرا از اقامتم در آن دیار می شناخت، نفوذش را به کاربست و جزیه ای در برابر رهایی ام پیشنهاد کرد. این هندوی سخاوتمند؛ که آرزو دارم پس از این مجبور به چنین کوچ نه گردد، با آن قاتلان چنان با حرارت و مصرانه گفتگو کرد تا یکی از آنان مشت محکمی بر صورتش نواخت. هرچند او دست از اصرار بر نداشت ولی با سماجتی کاری، که با مشتی پول همراه بود به هدف رسید.

در پایان این ماجرا سوار بر یابوی خود شده و در خوشی خلاصی با دیگران شریک گشتم که مشت محکمی بر پشتم خورد و تا روی گشتاندم، افغانی را دیدم که خوش داشت توجهم را به این شکل جلب نماید و ذوق زده گفت، چون اکنون قافله می‌رسد، شاید همراهان ما بروند؛ لذا اگر به فکر جان خود باشیم، تا قافله از محل این حادثه نگذشته اند، باید منتظر شویم و با آن نرویم. این هشدار را من و کسان دیگری نیز پذیرفتیم ولی سر خیل بی باک ما از طمع نزدیک شدن نجات دهان باز کرد و با طمطراق و ناسزا به افغان ها، قصد نمود اموال و غرورش را دوباره از دست آنان بگیرد که این کار جنون افغان ها را بر انگیخت و با آن که قافله نزدیک بود، خنجر هایشان را بر آورده، سپر کشیدند و او را برای پس گرفتن آن چه از دست داده بود به مبارزه طلبیدند. در قسمت پایان این سفر، هندویی که به اندازه نیم مایل از آن جا دور شده بود، به وسیلۀ یک دستۀ کوچک این رهزنان که ناگهان از کوه ها سرازیر شدند غارت شد و مالش را که تا چهار صد روپیه ارزش داشت، پیش از آن که کمک به سروقتش برسد به یغما بردند. پس از آن خطر و زحمت روز، با خوشی بسیار دریای کابل و قریه کوچک دکه را که شب همانجا توقف کردیم دیدم.

منزل میان جمرود و دکه، معمولاً کوتل خیبر خوانده می‌شود و یگانه بخش راه است که در آن منتظر خطر زیادی از سوی باندیت ها باید بود. افسر محافظان قافله در این محل افرادش را دستور داد تا قافله را رها کنند و در اول صبحِ روز دیگر حرکت کنند. این پیشامد که بالاخره امنیت و سیر و سفر را آسان می ساخت، به آسانی میسر نشد زیرا شتربان با زحمت زیاد تن به پذیرفتن داد، آن هم با رسیدنِ نورمحمد که ناگزیر شد او را با لت و کوب وادار به اطاعت کند؛ در غیر آن باز مجبور بودم راهپیمایی ملال آور قافله را تحمل کنم. پیش از آن که گزارش این منزل سفر را به پایان برسانم، لازم می دانم به اختصار اطلاعاتی در بارۀ قبایل افغان که دیگر از منطقۀ شان گذشته ایم، به حضورتان تقدیم نمایم.

طبعاً شگفت خواهید کرد که بدانید چگونه یک جمعیت کوچک مردم در نزدیکی پایتخت امپراتوری پهناوری می توانند همواره یکی از راه‌های عامه را در تصرف خود داشته باشند؟ رفتار بی قانون این طایفۀ افغان ها که در این سرزمین به نام «هیبر Hyber» (خیبر) شناخته می شوند، از خرفتی دولت تیمور شاه و آرزوی داشتن [مردم] دارای روحیه نظامی او بر می خیزد. آن ها با وضعیت منطقه شان که یک رشته کوه ها را در بر گرفته و دامنه های اندک در دره های آن کمترین نیاز های حیات انسانی را فراهم می توانند، نیز کمک می شوند تا زندگی از راه غارت را دنبال کنند. این نژاد خشن آدم ها چنان به کندی در مدنیت پیشرفته اند که بخش زیاد شان مانند غارنشین های افسانه های قدیم، درون غار ها و یا لای صخره ها به سر می برند. آنان با آن که به مذهب محمدی (اسلام) باور دارند، اطلاع شان از مسلمانی همان اندازه است که می دانند محمد پیامبر شان بود و چهار یار کبار داشت، و آن که فارسیان و تمام فرقه (شیعه) علی نسلی خبیث و کافر اند. گویش خیبری ها از ریشه زبان مشترک افغان ها است ولی بیشتر با فشار بر گلو ادا می‌شود و قبایل همسایه آن را خوب نمی فهمند. تیمورشاه که در گذشته زمستان ها را در پشاور می گذراند که بسیار ملایم تر از کابل است، هیچگاه از قلمرو خیبری ها بدون آن که بر پیشاپیش و یا عقب قافله اش دستبرد بزنند، عبور نه کرده است. یک ارمنی که در سفر از ملتان به قصد کابل با هم آشنا شدیم، چون به پشاور رسید از بیم خطر در کوتل خیبر به ملتان برگشت که از پشاور مسافتی سه روزه بود؛ از آن جا سپس به کندهار رفت که منزل یکماهه نیاز دارد، از آن جا تا کابل نیز سه هفته سفر لازم می افتد و تمام سفرش سراسر ۹ هفته را در بر می گیرد؛ در حالی که این سفر از مسیر خیبر در ۱۱ روز به سر می‌رسد. این جریان در عین آن که احتیاط و حوصلۀ ارمنی را گواهی می دهد، ترسی را نیز بیان می نماید که مسافران از خیبر در سر می پرورانند.

بخش سوم:

پیش از رسیدن صبح بیست و هشتم (جولای ۱۷۸۳) به همراهی دسته ای که از قافله حفاظت می کرد دکه را ترک گفتیم و در فاصلۀ نزدیک به ۱۴ مایل نزدیک قریه بیسولی (Bissouly) [بساول Bussawul] توقف کردیم تا بار و بنۀ خود را که تمام صبح زیر باران تند قرار داشت خشک کنیم. باز که به راه افتادیم با موانع بی شماری مانند تاریکی نهایی شب و جریان پی در پی سیلاب که از ریزش باران پدیدار شده و ناگهان به تندی از کوه ها سرازیرمی گردید و با خود سنگ های کلانی را می غلتاند که آواز شان به غرش رعد می ماند رو به رو شدیم. نیمه های شب بود و آسمان را ابر های تیره پوشانده بود، غرش سیلاب ها از هر سو به گوش می رسید و در ذهنم نوعی ترس آمیخته با هیبت می آفرید که بدون اراده موجب می‌شد این صحنۀ با شکوه طبیعت را با احساس عمیق در ذهنم ستایش کنم.

با رسیدن به نهری که باران آن را بسیار فراختر ساخته بود، رئیس قافله ما اول یکی از زنان دلخواهش را پیش فرستاد تا با جمع قافله به زحمت نیفتد و او با آن که بر اسب تنومندی سوار بود، تا به نهر داخل شد، شدت سیلاب او را ربود و غرق شد. این پیشامد توقف فوری را بار آورد و به طور نمایانی رئیس قافله ما را اندوهگین ساخت که خود را بر زمین افگند و بر سر نوشت معشوق زار نالید. در پایان روز جسد گل آلودش در کنار رود یافت شد و پس از مراسم معمول خاکسپاری اش دستۀ ما از نهر که اینک فراخی اش کمتر شده بود گذشت.

روز بیست نهم پس از پیمودن مسافتی حدود بیست و چهار کیلومتر به جلال آباد رسیدیم که در گذشته شهر بلند آوازه ای بوده است و هرچند اکنون به زوال افتاده ولی هنوز رفت و آمد متوسط کاروان ها را تسهیل می‌تواند. این شهر یک بازار عمومی دارد و نواحی اطراف آن شکر ناپاک (گُر) تولید می کند. دیروز دهات گشاده و پربار بود، امروز راه به بیابان خشکی کشید که به تپه ها منتهی می‌شد.

روز سی ام پس از فاصله نزدیک به ۱۶ کیلومتر به قریه بالاباغ Balabaugh رسیدیم، روز سی و یکم به قریۀ گندمک در بیست کیلومتری بالاباغ بودیم و حدود ده مایل دیگر به سوی شرق گندمک از دریای قابل عبوری گذشتیم که به استقامت جنوب یا راستِ گندمک جاری بود و بر روی آن بقایای یک پل ساخته از خشت قرار داشت. هوا که تا حال گرم بود، در این نقطه ناگهان سردی گرفت که نه از اثر تغییر هوا، بلکه کاملاً آن چنان که مسافران تجربه کرده‌اند، بنا بر خاصیت اقلیم این بخش کشور بود. نه مدت کوتاه توقف ما اجازه می‌داد علت این دگرگونی سریع را جستجو کنم و نه همراهان من با آن که با راه آشنا بودند می‌توانستند توضیح قابل قبولی بدهند. من معتقدم مسافران در سراسر آسیا تنها به خاطر منفعت یا آسودگی به راه ها می روند گاهی نیز سفر مذهبی می کنند. اشتیاق آگاهی، حتی کسب لذت به ندرت آنان را بیرون می کشاند و بی آنکه گامی به بیراهه بگذارند، از منزلی به منزل دیگر می روند. با این حال در دانستن نرخ اشیا در همه بازار ها دقیقاً وارد اند و می دانند جایی گرم است یا سرد، فراتر از آن نه چیزی می فهمند و نه می پرسند. در نزدیک قریه گندمک سنگ سفیدی دیده می‌شود که می گویند شبیه کلۀ فیل می باشد و چنان که فکر می کنم، واژۀ فارسی اش سنگ سفید است. هوای این گوشه باید مملو از ذرات شوره باشد زیرا تمام پاره های بدنم که برهنه بود، با مادۀ سفید فلس گونه شور مزه پوشیده شد و در زمان کوتاهی روی جلدم خراش برداشت.

در اول آگست پس از بیست کیلومتر راه، در باراکو Baracow (برکی؟) درۀ ریگی غیر مسکون بودیم. افسر محافظان در این روز با کسانی که سواری خوبی داشتند راهی کابل شدند و دستۀ ما به شمار اندکی کاهش یافت. ما در هنگام گرمای چاشت در جگید علی Juggid Ali (جگدلک) ماندیم، جایی که فکر می کنم در آن تنها یک خانه بود که زیر سایه چند تا درخت قرار داشت. گفته می‌شود در تمام مدت سال باد در این ناحیه با خشونت می وزد؛ نیروی باد در هنگام توقف ما پایین نیامد و اگر وزش معمولی آن بدین اندازه بوده و ایلوس Aeolus رب النوع باد در زمان ما زندگی می کرد، جگید علی را به‌عنوان یکی از پایتخت هایش بر می گزید. نورمحمد (یکی از همراهان نویسنده از کشمیر) که تصور می کنم حضورش را فراموش کرده اید، به این خیال که پولم تمام شده یا آن که دیگر به او چیزی نخواهم داد، تا مدتی با من با بی اعتنای و تقریباً توهین رفتار کرد و باوجود اطمینان های قبلی که محمدان های با ایمان هیچگاه تنها نمی مانند، هرگاه وی از یک تاجر اسب و من از کیسه شخصی قرض نمی گرفتیم، پریشانی زیادی را می دیدیم. در سوم آگست که روز درازی بود، از سه صبح به راه خویش ادامه دادیم و با پایین رفتن از کوهی پر نشیب که یک پهلوی دره باراکو را تشکیل می دهد، افسار قاطرم گسیخت و من، حیوان و بارش به تندی تا ته دره غلتیدیم. در هنگام سرازیر شدن با فریادی خشمگین کمک خواستم ولی هرکس مشغول کارهای دلچسب تری بودند و فریاد التماسم را نشنیدند. هرگاه نورمحمد را که از کنارم می گذشت ندیده، با زاری کمکش را نمی طلبیدم، روزگارم بسیار بد تر از این می بود. پس از درنگی دراز و نفرینی از زیر دل، که با شکیبایی برداشتم، تن به ماندن داد تا پس از کمک در گرد آوردن کالای پراگنده من و ترمیم افسار قاطر، دوباره با هم به راه افتادیم. در جریان یک گفتگوی تند که رفتار دون او و طالع بد من با حرارت یاد آوری شد، متوجه شدیم از راه بدر رفته ایم. ولی اثر دوجانبه ترس به‌زودی غصۀ گذشته را خشکاند و تلاش ما را در یافتن راه درست که پس از سرگردانی زیاد میسر گشت، یکجا ساخت.

با گذشتن از یک رشته تپه های سنگلاخ، که بدون دخالت دره ای، نزدیک هشت مایل ادامه داشت، وارد جلگه ای فراخ و پر آبی شدیم که با دهات دیوار کشیده، از هم جدا می‌شد. دریای کابل از میان این جلگه می گذرد و در مسافت چهار یا پنج مایلی جنوب شهر پلی از روی آن می گذرد که با خشت ساخته شده.

تصاویر از کتابخانه ملی بریتانیا British Library:

بخش چهارم:

با نزدیک شدن به پایتخت، بازار آرایش سر و صورت رونق یافت، ولی این جا شیوۀ زینت افراد بسیار متفاوت از کج کلاه های اروپا است. مسلمانان به جای پودر زدن و چنگ دادن موی سر، آن را تقریباً می تراشند و دور از تصور، این آرایش به زنخ صافی نمی انجامد، مسلمان زیبایی صورت و حتی غرورش را با طول و عرض ریش خود اندازه می گیرد(۱) در این بلاد سوگند به ریش، تعهد غریبی نیست و اگر به مردی «بد ریش» خطاب شود، سرزنش تند تلقی می گردد؛ اما لوندی به خصوص در مورد آراستن ریش در میان محمدان ها پسندیده نیست و هرچند بر ریش پودر مرچل و پُماد نمی زنند، اما آن را با دقت زیاد به شکلی دلخواه می چینند و اگر رنگ طبیعی ریش را نمی پسندیدند، با نوعی رنگ سیاه جلا دار(۲) آن را می آلایند که مدت درازی دوام می کند. با یک تصور از رفتار نورمحمد، میل داشتم بدان جهت که شاید او را از این پس نبینم، آخرین بار کردار او را بیازمایم و خواستم برای پس دادن قرض من که از روی انصاف و حسابی مختصر، برابر شش شلینگ می شد زمانی را قرار بگذاریم. او با لاقیدی پاسخ داد وسط راه جای مناسبی برای تصفیه حساب نیست و در فرصتی آینده به آن می رسد.

شامگاه پس از حدود سی مایل راه به کابل پایتخت امپراتوری افغان رسیدم و پس از جستجوی بسیار یک گرجی به نام «بگداسیر» را یافتم که معرفی نامه ای از یک هموطنش در کشمیر آورده بودم. پس از خواندن نامه، نیمه اپارتمانش را با کمک هایی که به درد یک مسافر می خورد برایم پیشکش کرد. این پیشنهاد دلخواه را بی گپ و سخن استقبال کردم و بی درنگ بر سفره ای خوانده شدم که سپس بگداسیر گرجی و آن ارمنی که پیش از این به مسیر نا مستقیم سفر او از پشاور به کابل اشاره کرده بودم نیز نشستند. میزبان من در کاروانسرایی، که پیش از آن خرجش را سودا گران خارجی می دادند، زندگی می کرد و بیست سال عمرش را در کابل گذرانده بود. اولین توجه من روشن ساختن وضعیت حواله های شاریده ام به او بود، که تا دید، سرش را به نشان آن که در برات ها سیاهه ای باقی نمانده تا کسی حاضر باشد از آن در هرگونه سودا پولی به دست آورد، تکان داده گفت، سودا گران کابل در معاملات خلق و خوی متفاوت با سوداگران هندی دارند و با بسیار زحمت تن می دهند سند کاملاً معتبری را اجرا کنند، چه رسد به برات بی اعتبار من. روز دیگر واقعیت این دلیل کاملاً ثابت شد زیرا هیچ یک از سوداگران شهر و آن هایی که کار و بارشان همین بود، تا فهمیدند اسنادم حاوی پرداختن مبلغی پول می باشند، حتی نیت به خواندن آن ها نکردند. آشکار بود این رویداد بر پیشرفت آینده ام اثر دارد و می ترسیدم تا به دست آوردن حواله روشنتری، در کابل گرفتار شوم. در این هنگام پیشامدی ذاتاً بسیار نا چیز تر از این در برابرم رخ داد، ولی بدان جهت که احتمالاً برای تجسم سیرتی ملی شاید به کار رود، ارزش یادداشت دارد.

استربانی که از پشاور همراهم بود، مرا متهم کرد در راه به او روپیۀ نقلی داده ام و اکنون بدل آن را می خواست. او پیش از آن، از سوء ظن خود در مورد این سکه پول، که یکی از مسافران به او داده بود مرا خبر کرده، دخالتم را برای خساره التماس داشت. هنگامی که این واقعیت را بع یادش آورده، و زشتی بی شرمانه آن نیرنگ بازی او را هرزگی خواندم؛ بچه گک، زیرا او بیش از شانزده سال نداشت، با جسارت به من گفت، سخن را کوتاه کن و الا ترجیح می دهد پیش قاضی رفته؛ با آن که خودش در پشاور گواه پرداخت نیمه اجرت بود؛ دعوای دو چندان کند که اجرت تمام قاطر های کرایی را نداده ام. این همه بی باکی با ظاهر چنان جوان وی، مرا یکدست به ترس انداخت و بی درنگ دست به کیسه بردم که از قصدش جلوگیری کنم، اما بگداسیر که گفتگوی ما را شنیده بود ایستادگی کرد که نباید هیچ پولی بی حکم قاضی پرداخته شود. آنان به محکمه قاضی رفتند، استربان آنجا بی هراس به درستی دعوایش سوگند یاد کرد، بگداسیر پول را بی درنگ داده، بازگشت و با کشیدن علامت صلیب بر بدنش، نجات آسان مرا از چنگال آن جوان که شیطان مجسمِ بود مبارک گفت.

چند روز پس از رسیدنم به کابل، تصور می کنم از اثر خوابیدن در هوای آزاد بر روی زمین شوره زار، تبی همراه با هذیان مرا گرفت که تأثیر آن به شکل استثنایی شدید بود. تب با طولانی شدنش باعث گیجی و بی هوشی شده و تشنگی سیری ناپذیری را بار آورده بود و بار بار از وزیدن نسیم نمناک و بسیار سرد بر طرف می گشت که به نظر می رسید از هر روزنی فوران کرده، مرا چون موشِ به آب افتاده، از عرق تر می ساخت. وقتی هجوم تب و لرز فرو کشید، لحاف بسترم همراه با لحاف بگداسیر و هر چه جُل و پوشاک اسب میسر بود، بر سرم انباشته شد اما بی نتیجه، زیرا من، اگر اندیشه انسانی مجسم بتواند، تا هنگامی که تشنج انتقام خود را گرفت، به حال دوزخیان افتاده بودم. بدنم با لکه های بسیار روشن به رنگی میان ارغوانی و سرخ پر شده بود که اگر یک ارمنی آن را نشان طاعون نخواده بود، گمان می کردم چنین فورانی، بیماری را کم می کند. این فکر، همه را بیمناک ساخت و هر چند در پیشامد بگداسیر فرقی به میان نیامد، اما در هراسان شدن همسایه هایم به شدت کارگر افتاد و وقتی با اطمینان گفتم طاعون همواره بحرانش را در سه روز اول بار می آورد، آماده بودند مرا از جمع شان بیرون کنند. پس از آن که دیدند هفت روز تاب آوردم و روح سرزندگی و نشاطم را باز یافتم، هراس شان بسیار کم گشت و طرح راندن من به یکسو گذاشته شد.

----------------------------------------------

پی نوشت:

۱- فارسی زبان ها، افغان ها، و بسیاری از ترک های بومی گذاشتن ریش را ترغیب می کنند در حالیکه به استثنای پتان ها، افغان های هندی معمولاً آن را می تراشند.

۲- این رنگ موی از هینگ و برگ نهال عاج ترکیب می شود.

بخش پنجم:

یک روز کوشش کردم با چشم راستم از سوراخ پیپ تنباکو نگاه کنم و متوجه شدم که به کلی بینایی ندارد. پیشامد رنج آوری بود که نشان میداد ممکن بیماری ام بسیار عمیق تر بوده است؛ رنجوری ام تا تف کردن خون کشید. در این هنگام بگداسیر داکتری را خواست که گفت حالتم بسیار زار است و تنها معجزه ای می تواند نجاتم بدهد؛ آن گاه با دارویی که گفت تنها خودش می داند و هرگز در درمان ناکام نشده است به تیمار پرداخت. با شنیدن گپ های داکتر، بدون کمترین باور به خاصیت دارویش، بگداسیر را به بهانه دیگری بیرون فرستادم و خود را از شر داروی او بی زحمت راحت ساختم. ناخوشی، که همه نیرویش را بر خلاف من به کار برده و گویی از تلاش نزدیک به بیست روزش خسته شده بود، به کاستن آغاز کرد و در مدت کوتاهی سرا پا زایل شد؛ اما هیکلم چنان فرو ریخته بود و به حدی موی دماغ شده بودم که توان خزیدن به دور و پیش را نداشتم و با کمترین آواز به شدت تکان می خوردم. در دوران بیماری بسیاری از ارامنه به دیدارم آمدند و یکی از آنان که زاهدی فدایی بود، از من خواست تا چند لوله کوچک کاغذی را که بر آن ها اوراد اسرار آمیز و ویژه ای نوشته بود فروبرم و بیان می کرد شفایش بر جسم مسیحیان مؤمن به خطا نمی رود.

به این سوداگر اوراد ابراز سپاس کرده، با آمادگی پذیرفتم اگر بگداسیر، که رئیس بی چون و چرای من است بپذیرد آن را به کار می برم. او پس از جستجو در بارۀ خاصیت آن، با دودلی ناشی از هراس وی از ارمنی ها، هم چنان که از کار آیی آن به شدت تردید نشان می داد به خوردنش رضایت نشان داد. ولی یا چنان که ارمنی ها دلالت دادند، به دلیل آن که از فرقۀ ارتوداکس نبودم یا چنان که گرجی می گفت به خاطر تمهیدات بدعت آمیزی که در افسون به کار رفته، سودی از آن نبردم و در عمل تا نا خوشی به انتهای شدت برسد، وضعم روز تا روز بد تر شد.

با رسیدنم به کابل، مدارا در برابر مذاهب را در رفتار همه مشاهده کردم؛ چنان که عیسویان، هندوها و یهودان، آشکارا کیش خود را بیان می کنند و به مشاغل خود بدون آزار مشغولند. ولی به خاطری که می دانستم ظاهر مسلمانی مرا از امتیاز رابطه با بگداسیر محروم خواهد کرد، به او گفتم که اهل اروپا هستم و از هند به کشور خود می روم. نخست می سنجیدم تا نام مردی فرانسوی را اختیار کنم، ولی خاصیت سرگردان آن مردم که در هر گوشۀ جهان آواره اند، مرا از آشکار شدن هویتم ترساند؛ از جانبی به اندازه لازم کوره دیده نبودم تا مردی انگلیس شوم؛ کسانی، که قدرت اسلامی را در هند منحل کردند و در این کشور شهرت برتر نظامی به دست آورده اند و آنگاه ناگزیر روزی در توپخانه تیمورشاه افسرتوپچی می شدم. برای پیش گیری از این خطر ها، خود را یک هسپانیایی خواندم.

در دوران پر شکوه دهلی، که بنا بر روایات معروف پهنایی به اندازه بیست مایل داشت و دریای جمنا از یک کنار آن می گذشت، ساکنان دور از دریای جمنا که آب چاه های شان گوارا نبود، برای به دست آوردن آب زحمت فراوان می کشیدند. علی مردان خان در آرزوی رهایی سراسری از این مشکل، بخش غربی اراضی را بررسی کرده دید اگر بر جمنا، جایی که دریا به کرنال می رسد، سدی گشوده شود؛ به خاطر سراشیبی زمین، می شود آب به بخش پشت شهر رساند و در تمام مواسم جریانش را بر قرار داشت. طرح به اجرا در آمد و به پاداش آن پیروزی علی مردان، و به آن دستور که ساختمان همیشه در وضع شایسته ای باشد، به او امتیاز داده شد تا مقدار معیین مالیه بر خانه هایی وضع کند که از کانال استفاده می بردند. آب به وسیلۀ این شاخه جمنا که مسافت بیش از صد مایل را در بر می گرفت انتقال یافته، به همه ساکنان می رسید و کانال نیز رو به خرابی نمی رفت، تا آن که دوران لشکر کشی های پارسی (نادر افشار. م) و افغان (احمدشاه ابدالی. م) رسید. علی مردان که از نگاه سلیقه و مشرب از لوکولوس رومن (دولتمرد رومی، سال ۱۱۸ تا ۵۷ پیش از میلاد. م) کم نبود، برای مردم ساختمان ها و باغ های زیادی ارزانی کرد که یکی از آن ها با سایه ای از درختان سرو در حومه پشاور برپا است و دیگری در نمله، دهی کوچک در جادۀ پشاورو در حدود هشتاد مایلی جنوب شرق کابل افتاده است.