پ. ن:

۱– در پاسخ یادآوری ای که در این موضوع به من شده بود بیان کردم، پیش از انجام آن عملیات بزرگ مطابق طرحی که داده شده بود، لازم بود قشلهء کابل و چندین پاسگاه در خط خیبر به وسیلهء یک قطعهء توپچی سواری و یا صحرایی، یک تولی توپهای ثقیل، یک مفرزهء توپچی گارنیزون، یک لوای سوار، سه تولی استحکام، دو غند پیادهء انگلیسی، شش غند پیادهء بومی، و تأمینات کافی برای ایجاد غندهای پیاده در کابل که هرکدام متشکل از ۸۰۰ نفر باشد. به این ترکیب موافقه شد؛ اکمالات افراد به تدریج اعزام گردید و یک فرقهء دوم در کابل نشکیل یافت و تورنجنرال «ژ. راس» دارندهء صلیب ویکتوریا به فرماندهی آن انتخاب گردید.

۲ – منظور قتل عام معروف انگلیسیها در بالاحصار کابل است که در دوران پادشاهی کوتاه یعقوب خان فرزند امیر شیرعلی خان درسوم سپتمبر سال ۱۸۷۹ واقع شد و بهانه ای برای لشکرکشی انگلیس به کابل گردید. ناگفته نباید گذاشت که یعقوب خان سابقهء مخالفت با انگلیس داشت و به دلایلی، از جمله مخالفت او با انگلیس، از سوی پدرش شیرعلی خان زندانی گردید، تا هنگام فرار شیرعلی خان به ترکستان و مرگ او در مزارشریف، از زندان بیرون آمد و چانشین پدرش شد. لشکر کشی انگلیس توسط قوای لارد فردریک رابرتس (مؤلف این کتاب)، از مسیر کرم اجنسی (فعلاَ در قلمرو پاکستان) و از راه جاجی و لوگر به کابل انجام شد. تفصیل گذشتهء این لشکر کشی که در مدت کوتاهی به تصرف کابل از سوی قوای انگلیس انجامید و قضایای پیش از ورود نیروهای لارد فردریک رابرتس آف کندهار به کابل را دربر می گیرد به شکل کتابی با عنوان «روابط بریتانیا و افغانستان در نیمهء دوم قرن ۱۹» در شماره های سال ۱۹۹۸ و ۹۹ جریدهء میزان منتشر شده و در سال ۱۹۹۹ از سوی سفارت کبرای افغانستان در دهلی به چاپ رسیده است. (مترجم)

۳ – به دلیل آن که اخراج یعقوب خان یکی از علل اصلی ناهنجاریهای اخیر بود و به خاطر آن که یک دستهء نیرومند در کشور هنوز هم خواستار بازگشت وی به‌عنوان فرمانروای خویش بودند، به من دستور داده شد تا به هواداران وی روشن کنم که امیر قبلی هرگز اجازهء بازگشت به افغانستان ندارد و کناررفتن وی چنانکه خودش در آن هنگام مایل بود، بازگشت ناپذیر تلقی شود. برای تقویت این فیصله به من اطلاع داده شد که مجازات ارتکاب فتل در حکم متفق القول کمیسیون دگروال مک گریگور علیه یعقوب خان به ثبت رسیده و مورد تأیید قاضی القضات و مدعی العموم کلکته قرار گرفته و با آنکه سایر مقامات شواهد را در سطحی که این دو کارگزار عالیرتبه قضاوت کرده‌اند کافی ندانسته است ولی فی الجمله به این نتیجه رسیده اند که اگر امیر در قتل عام سفارت چشم پوشی به خرج نداده است، هیچگونه اقدامی نیز که از پا درمیانی وی نمایندگی کند به عمل نیاورده و همهء اقدامات او در آن مورد، خیانتی در سرنوشت دردناک سر لویز کیوناری و همراهانش، و نا دیده گرفتن تعهداتی بود که به دولت بریتانیا داده بود.

(۳)

شکست در میوند

تا بیش از شش ماه شایعهء مبنی بر قصد ایوب خان برای حمله به کندهار جریان داشت. ولی مقامات در آن محل تا اواخر ماه می به آن‌ها کمتر توجهی کردند. تا آن که سرداری به نام شیرعلی (۲)، که چند روز قبل رسماَ به حیث والی یا حکمروای کندهار اعلام شده بود، «دگرمن سنت جان» افسر سیاسی را خبر کرد اشغال کابل به وسیلهء بریتانیا سبب ایجاد آشتی میان خوانین مختلف در هرات شده است که زیر قیادت ایوب خان رفته و او را تشویق کرده‌اند جهادی را اعلام کند.

 شیرعلی که ظاهراَ این خبر را موثق می شمرد، معتقد بود سربازان خودش (۳)، که آنزمان مشغول جمع آوری عواید در «زمینداور» بودند، با نزدیک شدن ایوب خان به کندهار، به سوی او خواهند رفت، و تمنا کرد تا اگر یک لوای مرکب از سربازان انگلیسی برای حمایت او به گرشک اعزام گردد. جنرال پرایمروز با ارسال این خبر به قوماندان عمومی در هند توصیه کرد فرقهء احتیاط بمبئی که در «یعقوب آباد»، «حیدرآباد» و «کراچی» مستقر بود تجهیز شود، زیرا به مجرد آن که مسلم گردد ایوب خان واقعاَ درنظر دارد دست به چنین اقدامی بزند، به عقیدهء او پس از آن که لوا برای استقرار در گرشک مجزا گردد، اردوگاه در کندهار به طور خطرناکی ضعیف خواهد شد.

 حرکات ایوب خان به همه حال تا بیست و هفتم جون پس از آن که تا نیمه راه به سوی هلمند پیش رفت مشخص نشد و پس از آن نیز فرصتی برای تجهیز سربازان، که تا فواصل یعقوب آباد، حیدرآباد و کراچی دور افتاده بودند و رسیدن به موقع آنان برای جلوگیری از پیشروی ایوب خان باقی نماند. اخبار نزدیک شدن او به سرعت پخش شد و مضطرب کننده ترین اثر را بر کندهار و اطراف آن وارد آورد. اختیارات والی روز تا روز زایل شد و بسیاری از اهالی شهر را ترک کردند.

 وقتی ایوب خان در پانزدهم جون هرات را ترک گفت، ۷۵۰۰ نفر و ده توپ به‌عنوان اساس یک اردو با خود داشت و حساب می کرد همچنان که به پیش می رود، عده اش با پیوستن افراد قومی، افراد وندی و غازیان، فراوان تقویت خواهد شد.

 در چهارم جولای، یک لوا تحت قیادت برید جنرال «باروز» از کندهار به راه افتاد و در تاریخ یازدهم به هلمند رسید و در کرانهء رودخانه در برابر گرشک اردو زد. در آنسوی کرانه افراد شیرعلی موقعیت داشت که با خود شش توپ داشتند. دو روز پس، این افراد یکدست به سوی دشمن گریختند ولی باروز از قصد آنان آگاه شده از دریا گذشت، توپها را قبضه کرد وآنان موفق نشدند توپخانه را با خود ببرند.

 موقعیت جنرال باروز اکنون کاملاً دگرگون شد؛ او بجای قوای وفاداری به فرماندهی والی که برای جلوگیری از عبور ایوب خان به هلمند با آن همکاری صورت می گرفت، خود را با عده ای ناکافی از افراد یافت؛ مردان والی به دشمن پیوستتند و خود او فراری ای در اردوگاه انگلیس شد. هلمند در آن فصل از هرسو قابل عبور بود و بستن راه عقب نشینی باروز را برای ایوب آسان می کرد. اولین بیست و پنج مایلی که او را از کندهار جدا می ساخت بیابان بود و به خاطر وضعیت خصمانهء مردم، اکمالات امکان نداشت. بنا بر آن باروز تصمیم گرفت به خُشکِ نخود (کشک نخود. م) که موضع مهمی در میان راه به کندهار بود و آذوقه و آب وافر داشت، عقب نشینی کند.

 باروز در شانزدهم جولای به خُشکِِ نخود رسید. در بیست و دوم قوماندان عمومی در هند، به جنرال پرایمروزتلگرامی‌داد تا بداند آیا از هلمند به غزنی راهی وجود دارد که از شمال بگذرد و ایوب خان بخواهد با توپهایش از آن عبور کند؟ و نوشت: حتماَ می دانید در صورتیکه نیروی خود را برای مقابله با ایوب کافی می پندارید، برای چنین اقدامی آزادی کامل دارید. دولت فروپاشیدن قوای ایوب و جلوگیری از ورودش به غزنی را، به هرقیمتی، دارای اهمیت بزرگ سیاسی می شمارد.

 در بعد از ظهر بیست و ششم به جنرال باروز خبر رسید که ۲۰۰۰ سوار دشمن و انبوه عظیمی از غازیان در مسافت یازده مایلی میوند رسیده اند و قرار است ایوب خان نیز همراه با اصل لشکرش برسد.

 جنرال باروز برای ممانعت از ورود ایوب خان به غزنی باید یک از این دو کار را می کرد، یا در خشک نخود منتظرش می ماند و یا آن که در میوند راه او را می برید. باروز پس از مشوره با دگروال سنت جان، تصمیم گرفت راه دوم را پیشه کند، زیرا امیدوار بود با غازیان، پیش از آن که ایوب خان به آنان بپیوندد، برخورد نماید. لوا در شروع ساعت شش صبح بیست و هفتم به راه افتاد. حرکت به خاطر مقدار زیاد بارخانه، که باروز نمی‌توانست بنا بر طبیعت خصمانهء مردم و کم شدن بخشی از قوا برای محافظت آن ها برجای بگذارد، به مشکل صورت می گرفت.

 ساعت ده صبح هنگامیکه در نیمه راه میوند بودند، جاسوسی خبر آورد که ایوب خان به آن محل رسیده است و آن را به زور اشغال می کند؛ لاکن جنرال باروز که می فهمید برای بازگشت دیر شده است، تصمیم گرفت دست به حمله بزند. در ساعت یک ربع به دوازدۀ ظهر، دو قوا به هم درآمیختند و جنگ تا مدتی از ساعت سه گذشته ادامه یافت. افغانها که باروز عدهء آنان را ۲۵۰۰۰ نفر گزارش داد، انگلیسها را به‌زودی از جناح عقبی مورد حمله قرار دادند. توپچی ما مهمات خود را به مصرف رسانید، ادارهء بخش سربازان بومی از دست رفت و بر اندک سربازان پیادهء انگلیس که نمی‌توانستند مواضع خود را در برابر تعداد چند برابر دشمن نگهدارند، فشار آورد. افراد ما کاملاً شکست خوردند و خوشبختانه به علت بی علاقگی افغانها برای تعقیب شان، از نابودی کامل نجات یافتند.

 از ۲۴۷۶ سربازی که در میوند به جدال پرداخت، ۹۳۴ نفر کشته شد و ۱۷۵ تن زخمی و یا ناپدید گردید (۴)، بقیه نیز کشان کشان شبانه راه کندهار را در پیش گرفتند و اولین فراری صبحدم روز بیست و هشتم به آنجا رسید. جنرال باروز که در جریان جنگ دو اسب زیرپایش کشته شد، از جمله آخرین افرادی بود که به کندهار رسید.

 این حکایت اسفناک که ستیوارت به من گفت، تقریباَ راه نفسم را بست و همچنانکه هردو باهم در راه بازگشت به شیرپور بودیم، با علاقه اوضاع را مورد مذاکره قرار دادیم. محال بود اثر این اخبار را بر مقدمات اخیری که با عبدالرحمن بعمل آمده است همراه با رفتار افراد قومی پیش بینی کرد، ولی توافق کردیم که هرچیزی در اطراف ما اتفاق افتد، بهترین وسیله فرستادن نیرویی از کابل برای کمک فوری به اردوگاه کندهار است.

 به هرحال، به‌زودی با رسیدن تلگرامی از سمله روشن شد دولت در مورد راهی که باید در پیش گیرد متردد است و برخلاف برای ارسال کمک مستقیم و فوری به کندهار، به کویته بیشتر از کابل توجه دارد. این امر به هیچوجه قابل حیرت نبود، زیرا مقامات تا هنگامی که موضوعات با عبدالرحمن به نتیجهء نهایی نرسیده است در مورد ضعیف ساختن کابل تردید به عمل می‌آوردند و از آنچه اخیراَ در میوند رویداد، قابل انتظار بود که از ناحیهء قطع تمام ارتباطات قوا با هند طی مدتی نزدیک به چهار هفته که از کابل تا کندهار دربرخواهد گرفت احساس خطر کنند.

* * *

(۱) - دگر جنرال پرایمروز (Lieutenant-General Primrose) جای سردونالد ستیوارت را به حیث قوماندان قوای کندهار گرفت.

 (۲) - سردار شیرعلی پس از معاهدهء گندمک به دستور امیر یعقوبخان والی کندهار شد و از آن زمان سردونالد ستیوارت را در امور ملکی آن ولایت کمک می کرد.

 (۳) - افراد وندی محلی.

 (۴) – افسر انگلیسی ۲۰ کشته و ۹ زخمی و مفقود؛ سرباز انگلیسی ۲۹۰ کشته و ۴۸ زخمی و مفقود؛ افراد محلی ۶۲۴ کشته و ۱۱۸ زخمی و مفقود، جمله ۱۱۰۹ نفر. ۳۳۱ نفر ملازم قطعه کشته و ۷ نفر لادرک شدند؛ ۴۵۵ ملازم و راننده نقلیات (ترانسپورت) کشته و یا لادرک گزارش داده شد که با توچه بر آن که همه افغان بودند، احتمالاَ به دشمن پیوستند. مقدار زیادی از اسلحه و مهمات به شمول بیش از ۱۰۰۰ تفنگ و کارابین، و ۶۰۰ یا ۷۰۰ شمشیر و برچه از دست رفته بود.

مطابق یک هدایت عمومی، هر چهار کندک سواری رفتار را به ترتیبِ دو لوا در جلو و دو کندک دیگر در جناح‌ها از مسافتی در حدود پنج مایل زیر ستر می‌گرفت. دو تا از لواهای پیاده هریک با یک قطعۀ توپچی کوهی از دنبال بود و سپس شفاخانۀ صحرایی، جبه‌خانه و تجهیزات انجنیری (استحکام)، خزانه و بارخانه به ترتیب حرکتِ لواها ردیف می‌شدند. لوای سوم پیاده با قطعۀ توپچی کوهی‌اش و یک یا دو جزوتامِ سوار امنیتِ عقب را می‌گرفت.

 در پایان هر یک ساعت رفتار ده دقیقه توقف به عمل می‌آمد و در ساعت هشت به بیست دقیقه مبدل می‌شد تا برای یک ناشتای سرسری فرصت داده شود. چون بنا به عادت همواره زود به خواب می‌روم، از این فرصت‌های کوتاه برای چشم بستن استفاده می‌کردم و پس از چند دقیقه خواب عمیق، استوار برمی‌خاستم.

 هنگام رسیدن به محل توقف شب، جناح پیشدار اردوگاه به وظیفۀ محافظت عقب گماشته می‌شد و این قطعه در رفتارِ روز بعد، کندک پیشدار قطار را تشکیل می‌داد و بدین ترتیب هر لوا نوبت محافظت عقب را می گذشتاند که بسیار دشوار بود؛ به‌خصوص هنگامی که غزنی را پشت سر گذاشتیم و سربازانی که به آن وظیفه گماشته می‌شدند، در پایان رفتار تا پیش از ساعت شش یا هفت شام و گاهی دیرتر به اردوگاه نمی‌رسیدند.

 یکی از امور پرزحمت کندک عقبدار آن بود تا خدمتگاران را از عقب ماندن بازدارد زیرا چنین پیشامد معنی مرگ حتمی را داشت و کسانی که شب از زیر پوشش امن اردوگاه بیرون می‌ماندند، همواره شکار شماری کافی از افغان‌ها می‌شدند که به خیالِ غارت و یا به دیار باقی فرستادن یک کافر و یا هندوثی که به همان اندازه مورد نفرت می‌باشند همواره در کمین بودند. این وظیفه به‌خصوص در روزهای آخر رفتار بیشتر کسل‌کننده بود زیرا خدمتگاران بینوا با پاهای زخمی چنان کسل بودند که در دره‌های عمیق مخفی گشته و در ذهن خود برای مرگ آماده می‌شدند و هنگامی هم که پنهانگاه ها یافت می‌شد، به التماس افتاده می‌کوشیدند به حال خودشان رها شوند. هر چه چارپای ترانسپورت میسر بود، برای انتقال آن درماندگان به کار رفت؛ با وجود آن و دقت افسران و افراد تا هیچ‌یک از این افراد فراموش نشوند، بیست تن از آن موجودات درمانده و پنج سرباز بومی ناپدید شدند.

 تغییر هوا در میان روز و شب (برخی از موارد تا ۸۰ در جه {فارنهایت} سخت‌ترین رنج سربازانی بود که ناگزیر بودند لباسی و تجهیزاتی را که می‌پوشیدند، در سرمای منجمدکنندۀ سحر و گرمایی تا ۱۱۰ درجه فارنهایت در وسط روز نیز بر تن داشته باشند. کمبود آب نیز مشکل بزرگی برای آنان بود درحالی‌که وزش پیهم ریگباد و گردوخاکی که از حرکت قطار برمی‌خاست، به ناسودگی آنان بیشتر می‌افزود. گزارش روزانه درباره سلامت خدمتگاران و چارپایان بارکش هر شام برایم می‌رسید و وظیفه‌ام قرار داده بودم تا مطمئن شوم چند نفر در جریان روز از پای افتاده و چه تعداد از چارپایان تلف شده‌اند.

 روز ۱۲ آگست {۱۸۸۰} قرارگاه و تنه اصلی لشکر توقف داده شد تا پیش از آن‌که سایر نیرو راه بالا رفتن از کوتل را به پیش گیرد، سواره‌نظام و لوای دوم پیاده را موقع بدهند پیشروی نموده، از کوتل زنبورک (به ارتفاع ۸۱۰۰ فت) بگذرند. این کوتل از موانع جدی در جریان پیشرفت سریع ما بود، میلان سربلندی‌ها در بسیاری نقاط یک ربع بود که در بیشتر موارد برای چارپایان بارکش بسیار توان‌فرسا بود، اما با قرار دادن افسران برای نظارت هجوم ترافیک در مقاطع معین و با گشودن معبرهای تازه برای کاهش فشار تردد از عهده‌اش بدر شدیم و بسیار سریعتر از آنچه توقع داشتیم از آن رد شدیم. در پانزدهم {آگست} به غزنی، در مسافت هشتادونه مایل از کابل رسیدیم، شهر موردعلاقه خاص من و جایی که به خاطر سهم چهل‌ویک سال پیش پدرم در تسخیر آن، مدال CB به او داده شد.

 والی به استقبالم آمد و کلید بالاحصار را برایم داد و من پاسبان‌ها را در داخل و اطراف شهر با نگهبانان خود عوض کردم تا از برخورد میان اهالی و سربازانم جلوگیری کنند و همچنان مطمئن شوم خواست ما برای تأمین آذوقه برآورده می‌گردد. تا این دم از بابت خوراکی، علوفه و آب ذخیره که به شکل رضایت‌بخش در اختیار داشتیم، آرام بودیم.

 پیشروی بعدی ما به مسافت بیست مایل از میان مسیر غیر مسکون و خشکی بود که به محلی به نام «یارغتی» (Yarghati) در راه عبور از احمد خیل منتهی می‌شد، جایی که سر دونالد ستیوارت در آن به پیروزی دست یافت. نام محل {از آن پس} به‌وسیله اهالی به «گورستان شهدا» برگرداند شده و گورهای تازه پوشانده شده، تلفات سنگین غازیان را شهادت می‌داد. بازمانده اجساد شمار اندک سربازان بریتانیایی که در محل بر خاک غلطیدن شان دفن شده بودند، مورد بی‌حرمتی قرارگرفته و استخوان‌ها در برابر چشمان رهگذران قرار داشت و به اطراف پراکنده شده بودند.

 در توقفگاه بعدی ما چهارده آگست پیامی از کرنیل تانر فرمانده در کلاته غلزایی به‌وسیلۀ یک قاصد محلی به دستم رسید. پیام تاریخ ۱۲ آگست فرستاده شده و به من اطلاع می‌داد آذوقه در کندهار به هیچ نزدیک شده ولی اردوگاه تا دو ماه خواروبار و تا پانزده روز علوفه دارد.

 روز بیست و یکم در نقطه‌ای به فاصله سی مایل از کلاته غلزایی رسیدیم که از آنجا رابطه آیینه برقی با آن محل برقرار کردیم و به ما از یک حمله ناکام از سمت کندهار گفته شد که طی آن جنرال بروک و هشت افسر دیگر انگلیسی کشته شدند.

 روز بیست و سوم به کلاته غلزایی رسیدیم. گارنیزون کلاته از سوی کرنیل تانر به خوبی سامان یافته و مقدار انبوهی از آذوقه برای افراد و چارپایان فراهم نموده بود. اما فکر کردم نگهداشتن آن محل و بر قرار نگهداشتن ارتباط آن با کندهار عاقلانه نیست و به دلیل آن که منفعتی نیز در آن دیده نمی‌شود، تصمیم گرفتم افراد را با خود در قطار نگهدارم.

 گزارش کرنیل تانر مرا راضی ساخت که تهدید فوری در کندهار وجود ندارد تا به مقابله بشتابیم و بدین جهت قرار گذاشتم یک روز در آنجا توقف کنیم، افراد و چارپایان پس از رفتار بی توقف مسافت ۲۲۵ مایل به استراحت نیاز شدید داشتند.

 سعی داشتم دولت هند را از پیشرفت خود به‌وسیله پیام‌هایی از غزنی و دیگری از «اوبه کاریز» در هژدهم آگست با خبر نگهدارم، ولی هیچیک به مقصدش نرسید. اینبار پیامی فرستادم که بیشتر موفق بود و در سی‌ام آگست به سیمله رسید. پیام بدین قرار بود:

کلاته غلزایی

بیست و سوم آگست ۱۸۸۰

نیروی تحت فرماندهی من صبح امروز به این محل رسید. بنا بر آن که مقامات در کندهار به تاریخ ۱۷ آگست ابراز داشتند آذوقه فراوان دارند و علوفه نیز تا اول سپتمبر بسنده است، فردا به خاطر استراحت افراد و به‌خصوص چارپایان بارکش و خدمتگاران توقف می‌کنم. نیرو به تاریخ شانزدهم از غزنی به راه افتاد و در فاصله هشت روز اخیر ۱۳۶ مایل راه پیموده‌اند؛ سربازان دارای روحیه خوب و سلامتی اند. از این جهت پیشنهاد می‌کنم رفتار به‌سرعت عادی ادامه یابد تا افراد هنگام رسیدن به کندهار تر و تازه باشند. امیدوارم از رباط در مسافت بیست مایل، بتوانم روز بیست و نهم با کندهار ارتباط هلیوگرافیک (آیینه برقی) برقرار کنم اگر جنرال فییر به تخته پل برسد، آرزو دارم با وی نیز ارتباط برقرار نمایم تا با هم حرکت هماهنگ به‌سوی کندهار داشته باشیم. من قطعه کلاته غلزایی را با خود می‌برم و قلعه را به محمد صادق خان از ملکان توخی می‌سپارم که موقع رسیدن ما در سال ۱۸۷۹ فرمانده آن بود؛ والی کنونی سردار شیریندل خان به ماندن موافقت نکرد. در جریان رفتار با هیچ‌گونه مقاومت رو در رو نشدیم و توانستیم برای تدارک آذوقه، به‌خصوص علوفه که در این موسم فراوان است ترتیب رضایت‌بخش بر قرار نماییم. اسب‌های سواره‌نظام و قاطرهای توپچی در وضع عالی قرار دارند و تلفات تا کنون یک سرباز لوای ۷۲ هایلندر، یک سپاهی از بیست و سوم پیشاهنگ، یک پیاده، یک دفعدار از سوم سواره پنجاب ناپدید بوده، شش تن از خدمتگاران اردو هلاک و پنج تن ناپدید شده‌اند و تصور می‌کنم افراد ناپدید شده به قتل رسیده‌اند. من به تاریخ پانزدهم [آگست] از غزنی و هژدهم از «اوبه کاریز» تلگرام فرستاده بودم.

من همچنان به میجر جنرال فییر نوشتم و تاریخ تخمینی ورودم به کندهار را به او خبر دادم و افزودم اگر بدانم آنان نزدیک شده‌اند، رفتارمان را طوری ترتیب بدهم تا برای وی مناسب باشد.

بنا بر آن که بیم داشتم آذوقه در کندهار ناکافی باشد، به جنرال فییر یادداشتی محتوی نیازمندی روزانه آذوقه برای نیروهایم فرستادم و از او تمنا کردم هر آنچه از آن ضروریات که معمولاً بیشتر مصرف می‌شود با خود بردارد. به وی خاطر نشان کردم از ناحیه بوت به مشکل فوری قرار داریم و قطعه نود و دوی هایلندرز تنها صد بالاپوش دارند که در هنگام وظایف شب می‌پوشند.

روز بیست و پنجم به‌سوی جَلدک به راه افتادیم که هفده مایل مسافت دارد و روز دیگر نیز همان مقدار تا «تیر انداز» راه پیمودیم و در آن جا نامه‌ای از دگر جنرال پرایمروز گرفتم که اطلاع می‌داد روز بیست و سوم ایوب خان محاصره را برداشته و در «مزره» موضع گرفته ست که آن‌سوی «کوتل بابا ولی» در وادی ارغنداب است.

* * * * * * *

پی نوشت ها:

۶- Companion of The Most Honorable Order of the Bath

۷ - گارنیزون کلاته غلزایی متشکل از دو توپ C-۲ از توپچی سلطنتی، ۱۴۵ تفنگدار غند ۶۶ پیاده ۱۰۰ نفر از غند سوم سواری سیند، و غند دوم بلوچ متشکل از ۶۳۹ سپاهی بود.

۸ - نیازهای تخمینی نیروی جبهه کابل کندهار و کلاته غلزایی:۸۶

اروپایی ۳۲۰۰ نفر

سپاهیان بومی ۸۰۰۰ نفر

خدمتگاران ۸۵۰۰ نفر

اسب سواری ۲۳۰۰

انتقالات: یابو ۱۵۹۲، قاطر و اسپ بارکش ۵۹۲۶، شتر ۴۰۰، الاغ ۴۰۰

گوشت ۴۰۰۰ پوند

نان باب ۴۰ من (هر من ۸۰ پوند)

رم [مشروب الکلی] ۸۰ گیلن

آرد ۳۲۰ من

دال ۵۱.۵ من

روغن ۱۹.۵ من

نمک ۸.۵ من

حبوبات ۷۰۰ من

کلاته غلزایی، بیست و چهارم آگست ۱۸۸۰

امضاء میجر الف آر بدکاک معاون کمیسر عمومی

«شهر صفا، ۲۷ آگست ۱۸۸۰

نیروهایم امروز اینجا رسیدند. دیروز نامه‌ای از کرنیل سنت جان گرفتم. نوشته است "آوازه نزدیک شدن نیروهای شما کافی بود تا محاصره شهر درهم بشکند. روز دوشنبه دهات جنوب و شرق از قشله های مخلوط غازی‌ها و خیل‌ها خالی شدند. دیروز صبح ایوب خان اردوگاهش را برچید و به موضعی در ارغنداب، در میان باباولی و شیخ چله رفت که در شمال شهر است و به‌وسیله سلسله‌ای از تپه‌های صخره‌ای از آن جدا شده است. او در حدود ۴۰۰۰ پیاده از افراد ایل‌ها دارد همراه با شش توپ دوازده پوند، و دو میل ۹ پونده، چهار توپ شش پونده و یک بطریه ۴ پونده، دو هزار سوار و شاید دو برابر این تعداد از غازیان، که یک سوم آن سلاح گرم دارند. قزلباش‌ها و کوهستانی‌هایی که در لشکر اویند، وعده دادند هر وقت حمله‌ای مستقیم از سوی ما علامت گرفتند او را ترک گفته به ما می‌پیوندند. آن‌ها اقلاً از تخت نشینی عبدالرحمن آگاه‌اند ولی فکر می‌کنم در صورتی که ایوب منتظر بنشیند که محتمل نیست، تا پیش از رسیدن نیروهای کابل از تجاوز مصئون خواهد بود. فکر می‌کنم او به‌سوی خاکریز در شمال فرو رود؛ مسیری که در صورت یک یورش نیرومند، توپ‌هایش را به دست ما خواهد افگند. مک لین از توپچی سلطنتی تا هنوز در اسارت اوست و تمام کوششم را به کار می‌بندم تا به رهایی او سامان دهم ولی به موفقیت خود چندان امیدوار نیستم. صبح امروز بیست و پنجم به میدان عملیات نامیمون روز شانزدهم رفتم و اجساد همرزمان بینوایی را دیدم که در آنجا بر خاک غلطیده بودند، حدود چهل نفرند و امروز بعد از چاشت مدفون خواهند شد. زخمیان همه خوبند. نشانه و خبری از فییر نیست. جنرال گوو با دو غند سواری در رباط است، آنان در ارتباط آیینه برقی با کندهار هستند. جنرال پرایمروز با آیینه برقی خبر داد ایوب خان با اردویش در بابا ولی موضع ساخته. نیروها فردا به‌سوی رباط به راه خواهد افتاد که ۱۷ مایل از کندهار دور است.»

روز دیگر قطار با دو کندک سواری در رباط ملحق شد و کرنیل سنت جان را دیدم و از او شنیدم ممکن است ایوب خان مقاومت کند. بدین لحاظ صواب دیدم روز یکشنبه بیست و نهم توقف کنم و بیست مایل باقیمانده تا کندهار را با دو مارش کوتاه به پایان برسانم تا مردان و چارپایان برای وظایفی که از آنان انتظار می‌رفت به حد کافی تازه و آماده باشند؛ زیرا اگر ایوب خان بخواهد به‌سوی هرات عقب نشینی کند، بایست تعقیب شده و در هر منطقه‌ای که بر او دست یافتیم بر لشکرش حمله گردد و شکست داده شوند. پیش از ترک رباط، نامه‌ای از جنرال فییر رسید که بر تمام امید همکاری قوایش با نیروی‌های من پایان می‌بخشید زیرا نوشته بود که کندک پیشقراول وی تازه به کوتل «خوجک» رسیده است. رویدادی قابل افسوس ولی اجتناب ناپذیر بود. از جدیت و پشتکاری که فرمانده شجاع برای رهایی نیرویش از محاصره به عمل آورد به‌خوبی باخبر بودم و می‌دانستم اگر مساعی مشترک میسر می‌شد، مؤثر بود.

روز سیم در «ماموند» اردو زدیم و در آنجا این تلگرام را به سمله فرستادم:

«نیروهایم امروز به اینجا رسید، فردا به‌سوی کندهار به راه می‌افتیم. جنرال پرایمروز با آیینه برقی خبر داد نامه‌ای از اردوگاه ایوب اطلاع می‌دهد که مادر ظاهراً ولیعهد [ایوب خان] عبدالله جان با بانوان دیگر به زمینداور فرستاده شده. ورود موسی جان جوان در اردوگاه ایوب تأیید شده است، هاشم خان نیز در آنجاست. مواضع به‌خصوص در «پیر پایمال» استحکام یافته و دو توپ با یک لوا در آنجا مستقر شده‌اند. از اطلاعات بعدی آموختم که کوتل بابا ولی به‌وسیله سه لوا و دو توپ اشغال شده. «کوتل مورچه» به‌وسیله لواهای کابل اشغال شده و قرار گاه خود ایوب در «مرزه» قرار دارد که گفته می‌شود بیشترین توپ‌هایش جابجا شده‌اند. پیشنهاد می‌کنم نیروی پیاده فوراً در غرب کندهار زیر دیوارها جابجا شده و سواره نظام زیر دیوارهای جنوبی مستقر شوند. اگر بشنوم ایوب قصد فرار دارد، بدون وقفه حمله می‌کنم، اگر برعکس می‌خواست مقاومت کند، عجله نخواهم کرد. علاقه‌ای که او در اشغال خود دارد، نظر به توضیحات و نقشه، دشوار گذار بوده، به‌سادگی قابل دفاع است و هر گام پیشروی برای جلوگیری از تلفات بی‌مورد به مطالعه و کشف دقیق نیاز دارد.»

صبح روز سی و یکم به‌سوی کندهار به راه افتادیم که از کابل چیزی بیشتر از ۳۱۳ مایل فاصله دارد، تب که در واقع حمله‌ای کاری کرده بود، مرا به‌شدت ضعیف ساخته بود و نمی‌توانستم تمام راه بر پشت اسب باشم. باوجود آن مسافت اندکی را سواره رفتم تا با جنرالان پرایمروز، باروز و نوتال رو به رو شوم که برای پذیرایی قطار بیرون [شهر] آمده بودند. هنگام نزدیک شدن به شهر، تمام لشکر ظاهر شد، پذیرایی گرمی به عمل آوردند و افسران و افراد، بریتانیایی و بومی در اطراف ما حلقه زدند و با صدای بلند به خاطر رسیدن فوری برای امدادشان ابراز سپاسگزاری نمودند. ما به‌نوبه خود برای شنیدن جزئیات در بارۀ میوند بودیم؛ در زمان محاصره چه قدر هراس داشتند و هر چه در بارۀ ایوب خان می‌دانستند مانند موقعیت او، توانایی لشکرش و غیره.

بی آن که دیدگاهم را با بیان نیرومندتر ابراز کنم، اعتراف می‌کنم از روحیۀ درهم کوفته بخش بیشتر قوا بسیار متعجب شدم (۱)؛ ویژگی‌های قابل دقتی هم دیده می‌شد (۲) ولی درجه تحمل اکثریت نیرو مرا به یاد افراد در آگره سال ۱۸۵۷ (شورش سربازان در آن سال) انداخت. آنان خود را در برابر شکستی گریز ناپذیر یافته، به‌کلی نومید به نظر می‌رسیدند و تا نزدیک شدن قوای کمکی در ساحه دیدشان، پرچم ملی بریتانیا را هرگز بر نیافراشته بودند. حال آن که عین معذرت برای آنان بی‌مورد بود زیرا همه سربازان حرفه‌ای بودند و آنچه در مورد آگره که بیشتر زنان، اطفال و ساکنان ملکی بودند به کار بردیم، در باب آنان متناسب نبود. دیوارها (۳) که کاملاً کندهار را احاطه کرده بود به حدی بلند و ستبر بود که شهر را در برابر هر لشکری که با وسایل شکستن محاصره (توپ، وسایل حمل و نقل، مواد انفجاری و آلات نفوذ بر قلاع مستحکم. م) مجهز نباشد غیرقابل نفوذ می‌سازد. دشمن زینه‌هایی برای بر آمدن بر دیوارها آماده کرده و فکر می‌شد شاید حمله‌ای صورت بگیرد؛ اما برای سرباز بریتانیایی تصور این که کندهار به‌وسیلۀ یک لشکر افغان گرفته شود، تیره روزی، نومیدی و مورال از دست رفتۀ آنان را نشان می‌داد.

 من قطار نظامی را در حالی که مواضع ایوب خان در مسافت دوری مستقیماً در شمال کندهار قرار داشت، به مدت دو ساعت زیر دیوارهای جنوب شهر توقف دادم که آن‌ها را در برابر آتشباری دشمن می‌پوشانید. هنگامی که افراد ناشتا کرده، خستگی زدودند و بار جانوران برداشته شده، آب و علف خوردند، سری به ارگ زدم تا با جنرال پرایمروز و کرنیل سنت جان در مورد امور گفتگو نموده ببینم آیا جای کافی برای افراد بیمار در لشکر من باید به شفاخانه می‌رسیدند و عدۀ شان به ۹۴۰ نفر می‌رسید میسر است یا نه. گرما سنج در جریان روز درجه ۱۰۵ فارنهایت را نشان می‌داد اما شب هنگام دوباره سرمای سوزنده چیره می‌شد و تغییر ناگهانی هوا برای کسانی که در بستر بیماری بودند بسیار دردناک بود.

به توصیه دگرمن چاپمن که آشنایی نزدیکش با نواحی اطراف هنگام خدمت در قرارگاه «سر دونالد ستیوارت» افزایش یافته و اکنون برایم ارزشمند بود، بر آن شدم تا در غرب شهر موضعی اختیار کنم که قشله نظامی در جناح راستم قرار بگیرد و جناح چپ به شهر کهنه تماس کند. این وضعیت مرا فرصت می‌داد شهر را زیر پوشش بگیرم و بر جریان اکمالات کافی و آب حاکم باشم و مرا در مسافتی قرار می‌داد که بر اردوگاه ایوب خان آتشباری کنم.                                                                   

ساعت ۱۰ صبح لواهای اول و سوم بیرون شدند تا غندی‌های تهانه و کاریز و کوچه‌های تپه در بالای شهر کهنه کندهار را اشغال کنند. از باغ‌های دور دست چند فیر بر پاسداران پیشقراول صورت گرفت و روشن شد زمین در تیر رس آتشبارهای صحرایی دشمن در کوتل بابا ولی قرار دارد، اما به دلیل آن که جز آن جا، آب در فاصله نزدیک و دسترس میسر نمی‌شد، به انتخاب «هوبسون» برگزیده شده بود.

--------------------------------------

پی نوشت ها:

۱- مؤثرترین بخش نیرو متشکل بود از ۱۰۰۰ سرباز بریتانیایی، ۳۰۰۰ سرباز بومی و پانزده توپ داخل جبهه.

۲- همه در مورد رفتار نیکو و استوار و مقاومت قابل یادآوری قطعات توپچی سلطنتی، استحکام بمبئی و نه تنها در دوران محاصره بلکه در سخت‌ترین لحظات عقب نشینی از میوند هم صدا بودند.

۳- همه دیوارها به‌طور متوسط ۳۰ فت بلندی داشت و در سمت شمال و شرق عرض شان تا پانزده فت می‌رسید.

--------------------------------------------

(۸)
جنگ با ایوب خان - فتح کندهار

افراد زیادی دیده می‌شد که کوتل بابا ولی را پوشانده و مشغول ساختن مواضع پوشیده بر فرق پشته سیاهی از تپه‌ها در استقامت جنوب شرق از میان سلسله‌ای بلندتری بودند که پیش برآمده و کوتل در آن قرار دارد. بی‌درنگ مفرزه کشف روان شد تا شاخه‌های جنوب کوه «کوهکران» را بگیرد که بر راه «گوندیگان»، قریه «عباس آباد»، «تپه کاریز»، قریه «چهل دختران»، «کلاچه» و تپه‌های خورد و بزرگ برج گونه حاکم بود و پسان تر معلوم شد خالی شده‌اند.

با یک ارزیابی سرسری اراضی، خود را قانع ساختم که هر گونه هجوم مستقیم بر کوتل بابا ولی تلفات مدهشی بار خواهد آورد و تصمیم داشتم آن مسیر را تغییر بدهم. ولی پیش از آن که بدانم چگونه این کار را بهتر به انجام برسانم، لازم بود در مورد نیروی افغان و موقعیت دقیق آن مطمئن شوم. از آن رو یک دسته کوچک (۱) زیر فرمان برید جنرال هیوگوو فرستادم تا زمانی که فرصت است کشف کامل به عمل آورد. همزمان این تلگرام را به مقامات سیمله ارسال نمودم:

صبح امروز نیروی زیر فرمان من بدون هیچ مقاومتی به اینجا رسید. گفته می‌شود دشمن در «مزره Mazra» با نیروی قابل ملاحظه‌ای متمرکز شده است ولی رشته کوه‌هایی که کندهار را از ارغنداب جدا می‌کند، کاملاً بر مواضع آنان حاکم است و در حال حاضر موفق شده‌ام تا کوتل بابا ولی و یکی دو موضع دیگر را در این سلسله با نیروی کافی در اختیار داشته باشیم و دشمن یکسره در عملیات دفاعی مشغول گردد. فعلاً کشف صورت گرفته و امید دارم به‌زودی با وضعیت کلی امور آشنا شوم تا بتوانم تدبیر یک حمله را بگیرم. در اردوگاه کندهار همه تندرست‌اند و اسب‌ها با چارپایان بارکش کاملاً سالم به نظر می‌رسند. زخم‌های میجر واندلیو، لوای هفتم تفنگداران جانش را گرفت؛ سایر زخمی‌ها اعم از افسران و افراد به‌صورت عموم بهتر اند. سربازان کابل از سلامتی و روحیه عالی برخوردارند. اطمینان‌هایی که به خاطر مصئونیت این اردوگاه به دست آمد سبب شد از کلاته غلزایی به این‌سو رفتار در مسافات کوتاه صورت گیرد و این امر برای افراد و چارپایان هردو مفید واقع شد. اسب‌های سواری و یابوهای توپچی در وضعیت عالی قرار دارند و چارپایان بارکش در قاعده‌ای برابر و بسیار مناسب‌اند. جنرال پرایمروز ترتیب مسکن بیماران قطار را به داخل شهر داد که عمدتاً پا دردی دارند و هیچ یک جدی نیست. فردا کار ترمیم خط تلگراف به هند آغاز می‌شود و به خاطری که جنرال فییر امروز در این سوی «کوجک» (۲) رسیده باشد، رابطه مستقیم به‌زودی برقرار خواهد شد."

کشف که در ساعت یک بعد از ظهر آغاز شد، به سمت اراضی مرتفع نزدیک پشت دهات «گوندیگان» و «مرغان» ادامه یافت. توپ‌های پیاده در این مکان جابجا شد در حالی که سواره نظام از وردود به باغ‌ها و چاردیواری‌های متعدد دوری نموده، بین دو تا سه مایل به‌پیشروی ادامه داده، پیش روی «پیر پایمال» بیرون شدند و آن را در سنگر بندی قوی دفاعی یافتند.

به‌زودی پس از آن که آتش دشمن از استقامت این خط به‌سوی ما کشانده شد، قطعه سوم سواری بنگال عقب نشست و این حرکت به‌وسیله دگرمن الف مکنزی فرمانده آنان به گونه قابل وصفی انجام یافت. در عین زمان دو توپ تولی نمبر ۱۱ فرقه نهم قسماً برای آزمودن ساحه آتش و قسماً برای جلوگیری دشمن که سریعاً وارد باغ‌های نزدیک «گندیگان» می‌شدند، داخل عملیات شد. نیروی پیاده و توپچی سپس تا درون خط قراول‌ها بازگشت کرد و هنگامی که آنان به عقب نشینی آغاز کردند، افغان‌ها با افراد بی‌شمار به دنبال شان افتادند و چنان سماجت به خرچ می‌دادند که ناگزیر به تمام فرقه سوم و بخشی از فرقه اول دستور آماده باش دادم. دشمن به هر حال بنا بر استواری قطعه پانزدهم سیک‌ها زیر فرمان دگرمن هنیسی ناتوان بود به فاصله کوتاه نزدیک شود و پیش از تاریکی همه نیروها با از دست دادن پنج تن و زخمی شدن پانزده تن به اردوگاه برگردد.

با اطلاعاتی که از این عملیات اکتشافی به دست آمد، فهمیدم می‌شود جبهه راست افغان‌ها را دور زده خودم را در پشت رشته کوه بابا ولی برسانم؛ بنا بر این تصمیم گرفتم فردا صبح به آن جبهه حمله کنم. آنان به اردوگاه به حدی نزدیک بودند که خطر معطلی را نمی‌شد پذیرفت. علاوه بر آن می‌دانستم اگر فوراً حمله نکنیم، حرکت بر عکس نیروی کوچک گیوو در نظر دشمن شکست تلقی شده و یقیناً گمان می‌کردند از ابتکار عمل ترس داریم و به همان پیمانه جسور می‌شدند.

بر همان اساس به نیروها دستور دادم ساعت هفت صبح ناشتا کنند و نیروهای پیاده یکروزه و سواره نظام و توپچی سوار دو روزه نان پخته بر دارند. در حالی که خیمه‌ها قبلاً برداشته شده و بار خانه در یک محوطه دیپو شده بود، قطعات باید در ساعت هشت جابجا می‌شدند.

به‌استثنای آتش باری پاسبانان در امتداد خط دیدبانی غرب، که نشان می‌داد افغان‌ها دهاتی را که شب گذشته اشغال کردند در دست دارند، شب به‌آرامی گذشت.

فصل ۴۲

 صبح روز بعد، اول سپتمبر بر اساس هدایت از سیمله فرماندهی نیروهای بریتانیا در جنوب افغانستان را به دست گرفتم. گزارشی در دست نبود تا ترکیب و توانمندی نیروی جنرال فییر را نشان بدهد ولی نیروهای قندهار که اکنون گزارش شده، در حدود ۳۸۰۰ بریتانیایی و ۱۱۰۰۰ سرباز بومی با ۳۶ توپ می‌باشد.

 یک ساعت پیش از روشنی روز همه نیروها آماده و مجهز بودند و در ساعت شش صبح به جنرال پرایمروز، جنرال روز و افسران فرمانده قطعات، پلان عملیات را شرح دادم. قرار به‌صورت خلاصه آن بود تا جبهه چپ دشمن (کوتل بابا ولی) تهدید گردد و حمله‌ای با تمام قوا بر قریه پیر پایمال اجرا شود.

 نیروی پیاده متعلق به کابل؛ جزوتامی که برای عملیات بر موقعیت دشمن پلان شده، پشت تپه‌های کم ارتفاع‌تر جابجا شده و پیشروی اردوی ما را پوشانده بود، جناح راست آنان در بلندی‌های دیده بانی و چپ شان در «چیترال زینه» (چهل زینه؟) قرار داشت. قطعه سوار نیروی کابل در عقب جناح چپ آنان کشیده شده و آماده بودند بالای گوندیگان به استقامت رأس ارغنداب عملیات کنند تا جبهه عقب ایوب خان را تهدید نموده، راه فرارش به‌سوی گرشک را بگیرند. چهار توپ از بطریه E توپچی سلطنتی، دو تولی از تفنگداران دوم و هفتم و چهار تولی از قطعه بیست و هشتم پیاده بمبئی در اختیار بریگادیر جنرال هیوگوو قرار داده شد که دستور داشت با آن نیرو مواضع بالای گوندیگان را اشغال نماید و در جریان عملیات کشف روز گذشته، بسیار به درد خورد و سوارانش را به‌سوی ارغنداب پیش راند.

 وظیفه محافظت شهر به قطعه گارد سپرده شده بود و بقیه نیروهای لیوتننت جنرال پرایمروز به شکل آتی دستور مأموریت گرفت: غند بریگادیر جنرال دابنی هنگامی که نیروی قندهار به حمله آغاز کرد برای اشغال میدان میان تپه برجدار Piquet و چیترال زینه. باقیمانده غند بریگادیر جنرال باررو همراه با بطریه نمبر ۵ از کندک ۱۱ توپچی سلطنتی زیر فرمان کپتآن‌هارنزبای و نیروی سوار زیر فرمان بریگادیر جنرال نیوتال وظیفه گرفت که در شمال اردوگاه اخذ موقع کند تا هنگامی که از آنجا توپ‌های ۴۰ پوند به کوتل بابا ولی برای پوشش شهر منتقل گردد، سواره نظام حرکت آنان را تا گردنه‌ای که کوتل مورچه خوانده می‌شود حمایت بتواند.

از ساعات اول روشن بود دشمن در فکر یک حمله است، دهات گوندیگان و گوندی ملأ صاحب داد به قوت در اختیارشان بود و یک آتش باری نامنظم از کوتل بابای ولی و باغ‌هایی که این دو قریه را به هم پیوند می‌داد آغاز شد تا بر جبهه بریتانیا تأثیر وارد کند.

نیروی پیاده بمبئی ساعت ۷:۳۰ صبح به راه افتاد و غند «داوبنی» ساعت هشت. افراد «باررو» آنان را دنبال کرد و تا ساعت ۹ صبح موقعیت تازه‌شان تکمیل شد. کپتآن‌هارنسبی بالای کوتل آتش گشود که یک کتلۀ غازیان را تشکیل می‌داد.

این نیرنگ جنگی که از سوی افراد جنرال پرایمروز اجرا شد، تأثیری را که توجه دشمن به‌سوی ما بود وارد کرد؛ من به تورن جنرال روز دستور دادم تا حمله واقعی را به‌وسیله غند اول و دوم فرقه خود آغاز کند. غند سوم زیر امر برید جنرال مک گروّر را به دو مقصد ذخیره برای غند اول و دوم و مقابله با حمله متقابل احتمالی از کوتل بابا ولی در مقابل قریه عباس آباد قرار دادم.

روز دستور داشت تا در برابر قریه گوندی ملأ صاحب داد پیشروی کند، آن را اشغال نموده و آن گاه دشمن را از دامنه آن که از آخر قریه تا آخرین شیب تپه پیر پایمال افتاده بود عقب براند. او این وظیفه را به برید جنرال مک پرسون سپرد و وی از سوی خود به برید جنرال بیکر هدایت داد به‌طرف غرب پیشروی کند تا با غند اول مرتبط شده، باغ و بستان‌های واقع در اراضی نزدیک خود را پاکسازی کند.

بطریه های توپچی نه پونده رابینسن و هفت پونده (جری دار) حمله بر غندی ملأ صاحب داد را که به‌وسیله غند سوم گورکه ها زیر فرمان جگړن (لیوتننت کلنل) آرتور بِتی، و نود و دوی هایلندرها زیر فرمان جگړن جی. پارکر با حمایه از سوی غند بیست و سوم پیشاهنگان زیر فرمان جکړن اچ. کوِلت و بیست و چهارم پیاده پنجاب زیر فرمان دگروال اف. نورمن به راه افتاده بود، زیر پوشش گرفت. گشودن دهکده به غایت دلاوری انجام یافت، هایلندر ها و گورکه ها با رقابت دوستانه همیشگی و شتاب برای رسیدن به افتخار سربازانِ اول در پشت دیوارهای آن، بار بار یکی بر دیگری پیشی می‌گرفتند. دشمن با خلق تنگی و تنبلی عقب نشینی کرد و شمار زیادی از غازی‌ها برای رسیدن آخرین ضربات برچۀ افراد غند نود و دو باقی ماندند. هم زمان افراد بیکر راه شان را از میان کوچه‌های تنگ و چاردیواری‌های ناهمواری می‌کشیدند که زیر خط تهاجم بی‌باک آنان قرار داشت؛ مقاومتی که آنان دیدند بسیار سرسختانه بود و در جریان همین تهاجم بود که غند هفتاد و دوم، فرمانده دلاور خود جگرن براونلو و کپتان فروم را با سرجنت (خورد ضابط) کامرون از دست دادند.

در غند دوم، کندک های کوهستانی ۷۲ و کندک دوم سیک‌ها فشار بیشتر جنگ را برداشتند؛ آن‌ها کندک های پیشتاز بودند و ناگزیر شدند بارها برچه کشیده و مواضع مختلف را تسخیر یا هجوم نومیدانه افغان‌ها را تن به تن دفع نمایند.

پس از جنگ پیهم و سخت، هر دو بریگاد مُقدم از گوشۀ تپه در نزدیکی پیر پایمال پدیدار شدند، چرخی به‌سوی راست زده، تند به‌پیش تاختند و دشمن را از میان باغ‌های پُر درخت که سراشیبی غربی را پوشانده بود، تا چاشت روز روفتند و همه پیر پایمال به دست ما افتاد (۳)

افغان‌ها در بخش نخستین تهاجم با نیروی بزرگی در تپه‌های پایینی کوتل بابا وان گرد آمده و ظاهراً برای هجوم بر توپ‌های ما آمادگی می‌گرفتند؛ دیده می‌شد فرمانده شان آنان را به‌پیشروی ترغیب می‌کند و پاره‌ای از آنان از تپه‌ها سرازیر شدند، ولی به نظر می‌رسید کتلۀ اصلی از پیروی سر باز زده و تا هنگامی بالای تپه باقی ماندند که مواضع شان شکست خورد و سپس در چشم به هم زدنی متواری شدند.

با اطمینان از پیروزی کامل جنرال روز و آن که دیگر نیاز نبود لوای سوم مک گروگر را برای برخورد با هجوم متقابل معطل کنم، همراه با آنان به‌جانب جنرال روز شتافتم که به‌هرحال می‌دانستم چه قدر به افرادش باور داشت زیرا بدون از دست دادن فرصت برای تقویت نیرو، تا آنجا به تعقیب دشمن فراری پرداخت تا در یک موضع مستحکم در آن سوی کوتل بابای ولی رسید که افغان‌ها در آنجا با ارادۀ بسیار قوی‌تر ایستادگی کردند. غازیان عقبی از هر سمت به این محل گرد آمده بودند در حالی که توپ‌های مستقر در کوتل برای آتشباری بر سر افراد ما برگشته و در عین زمان در معرض آتش شدید توپچی از عقب اردوی افغان‌ها قرار داشتند.

اکنون زمان آن رسیده بود که این موضع با یورش تسخیر شود و میجر وایت که تولی‌های در حال تعرض لوای ۹۲ را هدایت می‌کرد، بااحساس واقعی سربازی این وضعیت را فهمیده افرادش را برای یک تعرض دیگر فراخواند تا کار را یک طرفه کنند. بطریه توپ‌های جری دار موضع را می‌کوفتند و زیر آتش آن‌ها و حمایت یک بخش لوای دوم گورکه ها، بیست و سوم پیشاهنگان و هایلندر ها با شور و شوق ندای فرماندهان را لبیک گفته به‌پیش تاختند و دشمن را از سنگرهای شان با نوک برچه بیرون راندند (۴).

میجر وایت اولین فردی بود که به توپ‌ها رسید و سپاهی ایندربیر لاما از دنبال او بود و تفنگش را بر سر یکی از آن‌ها نشان گرفته فریاد زد: "به نام لوای دوم گورکه های شخصِ شهزادۀ ویلز فتح شد."

در حالی که لوای اول به‌طرف آخرین موضع در حال پیشروی بود، نیم یک کندک لوای سوم سیک‌ها (متعلق به غند سوم) زیر فرمان جګړن گ. مونی بر یک دستۀ افغان‌ها تاخت و سه توپ را به دست آورد.

دشمن در این دم به‌کلی تار و مار شده ولی بنا بر وضعیت اراضی ناممکن بود جنرال روز متوجه شود که پیروزی‌اش چه قدر تحقق یافته است و کاملاً پیش بین بود دشمن پیش‌تر باز موضع تازه‌ای بگیرد، بدین جهت به غند های اول و دوم دستور توقف داد تا به اکمال مهمات پرداخته و سپس تا اندازه یک مایل پیشروی کنند که دفعتاً خود را در برابر اردوگاه بزرگ ایوب خان یافتند. اردوگاه به‌کلی خالی شده بود و ظاهراً به همان حالتی که در صبحدم افغان‌ها برای حمله از آن بیرون شدند رها شده بود. با تصرف اردوگاه او، تمام توپخانه ایواب خان مشتمل بر سی و دو میل به شمول دو توپ سواری خود ما که روز ۲۷ جولای در میوند غنیمت گرفته بودند به دست ما افتاد.

تعقیب بیشتر به‌وسیلۀ نیروی پیاده ارزشی بیش از قیاس داشت، لوای اول و دوم در انتها علیه «مزره Mazra» متوقف شد و من به همراهی لوای سوم به زودترین فرصت به آن‌ها پیوستیم.

برید جنرال هیو گوو پس از آن که از امنیت جناح چپ آسوده خاطر شد، تا فاصلۀ «کوهکران» به اکتشاف پرداخت و سپس با لوای پیادأ نیروهای عملیات کابل – کندهار به اجرای تحرکات مزیدی پرداخت که به وی سپرده شده بود. او ارغنداب را در نوردید و از جناح فشار آورد تا در برابر راه فرار دشمن به استقامت خاکریز قرار گیرد. آنان توانستند عده‌ای از غازیان ایلجاری نیروهای افغان را عقب بزنند ولی با هیچ یک از قطعات منظم برنخوردند و چنان که در میان سربازان معمول است، زود خود را از شر یونیفورم ها رهانده، به قیافه بی‌آزار دهقانی در آمدند. ایوب خان با سرداران ارشدش در آغاز روز گریخته بودند.

هنگامی که سواره به اردوگاه متروک وارد شدم، آگاهی بر یافتن جسد ملک لین افسر توپچی سوار که در میوند اسیر شد و امروز در مسافت تقریباً چهل یارد از خیمه ایوب خان با گلوی بریده افتاده بود، به وحشت افتادم. چنانچه سپس اطلاع یافتم دستور قتل وی به‌وسیلۀ ایوب خان صادر نشده بود ولی چون یک کلام او می‌توانست از اعدام وی جلوگیری کند، باید مسئول قتل کسی که اسیر جنگی‌اش بود شناخته شود.

تلفات ما در جریان روز عبارت بود از کشته: سه افسر انگلیسی و یک افسر بومی و ۳۶ سرباز؛ زخمی ۱۱ افسر بریتانیایی، ۴ افسر بومی و ۱۹۵ سرباز بود که ۱۸ تن از آنان از اثر زخم‌ها به هلاکت رسیدند. تخمین شمار تلفات دشمن مشکل به نظر می‌رسید، ولی باید سنگین بوده باشد زیرا تنها از کندهار تا پیر پایمال ۶۰۰ کشته آنان به‌وسیلۀ افراد ما زیر خاک شدند. نیروها به‌استثنای لوای اول، که به خاطر پاسبانی توپ‌های غنیمت و ذخایر همان جا باقی ماند، پیش از ۹ شام همه به اردوگاه برگشتند (۵).

---------------

پی نوشت ها:

۱- توپچی دوم سلطنتی، سواری سوم بنگال و پانزدهم سیک‌ها. لیوتننت کلنل کاپمن با مفرزه همراه بود و کمک بزرگی به بریگادیر جنرال گاف بود.

۲- کوه‌های Kohjak نزدیک سپین‌بولدک (مترجم)

۳- این عده از افسران محلی، افسران درجه دار بریتانیایی و محلی و سربازان محلی به حیث افرادی ک در این بخش جنگ برازندگی نشان دادند:

خورد ضابط علمدار جی. جاکوبز هفتاد و دوم هایلندر

خورد ضابط علمدار آر. لادر " "

خورد ضابط جی گوردون " "

جمادار اعلی سنگ دوم سیک‌ها

خورد ضابط (نایک) دیر سینگ " "

سپاهی حکیم " "

سپاهی تاج سینگ " "

سپاهی پرتاب سینگ " "

سپاهی بیرسنگ " "

 ۴- در جریان این برخورد افسران و افراد زیر به خاطر دلاوری‌شان مورد توجه خاص قرار گرفتند:

میجر گ. وایت نود و دوم هایلندر

لیوتننت سی. داگلاس " "

کارپورال ویلیام مک گیلفرای " "

سرباز پیتر گریف " "

سرباز دی. گریف " "

میجر سولیوان بیچر دوم گورکه ها

هوالدار گوپال بورا " "

سپاهی اندربیر لاما " "

سپاهی تیکارام کواس " "

۵- مهماتی که نیروهای عملیاتی کابل – کندهار روز ۳۱ سپتمبر مصرف کردند عبارت بود از:

- مرمی توپ ۱۰۲

- بمب‌های انفجاری (شراپنل) ۷۸

- مرمی تفنگ ۵۷۷۰۵

- مرمی مارتینی هنری ۱۵۱۲۹

- مرمی سنایدر ۴۲۵۷۶

بر علاوه ۳۱۳ مرمی به‌وسیلۀ توپچی و ۴۹۷۱ دیگر به‌وسیلۀ نیروی پیاده اردوی قندهار انداخت شده بود.

(۹)

کار کندهار پایان یافت

همچنان که در اثر کار سخت روزانه و ناتوانی ناشی از بیماری اخیر به‌کلی خسته و درمانده بودم، هلهله سربازانم هنگامی که بر اسب خود سواره وارد اردوگاه ایوب خان شدم و اجساد مردۀ سربازان دلاورم را دیدم، تقریباً مرا از پا در آورد و چند کلمه‌ای که توانستم برای قدردانی به پاسخ هر قطعه بیان کنم با عقدۀ بزرگی در گلویم همراه بود. وقتی به کندهار برگشته، خود را بر روی بسترم که در اتاقی کوچک برایم آماده کرده بودند انداختم، جسد بی‌جان و تقریباً نامناسبی برای تهیه گزارش پیروزی ما به ملکه یا وایسرای بودم. با وجود آن پس از ساعتی دم راستی چون می‌دانستم در لندن یا هندوستان چه اندازه چشم به راه اخبار کندهار بودند، توانستم حواسم را به‌قدر کافی جمع نمایم تا تیلگرام زیر را آماده نموده، ارسال کنم:

کندهار - اول سپتمبر ۱۸۸۰، (۶ بعد از ظهر)

"اردوی ایوب خان امروز شکست خورد و افرادش متفرق شدند، امیدوارم تلفات ما به‌صورت مقایسه ناچیز باشد؛ اردوگاهش به تصرف در آمد دو توپ از دست رفته بطریه الف و لوای سواری سلطنتی ب دوباره به دست آمد و چندین توپ ارابه دار به سایزهای مختلف به دست نیروی درخشان پیادۀ این قوا افتاد؛ افراد سواری تا هنوز به تعقیب آنان مشغول است. تلفات ما عبارت است از: کپتان ستراتون از لوای دوم پیاده کشته؛ دگرمن براونلو، تورن فروم از لوای هفتاد و دوم هایلندرز کشته و کپتان موررای و لیوتننت مونرو زخمی، هفت سرباز کشته و ۱۸ تن زخمی‌شدند؛ لیوتننت منزیس و دونالد ستیوارت از لوای ۹۲ هایلندرز زخمی، ۱۱ سرباز کشته و ۳۹ تن زخمی‌شدند؛ دګرمن باتی از لوای دوم گورکه و میجر سلاتر از لوای دوم سیک‌ها زخمی‌شدند. در حال حاضر مشکل است تلفات در میان سربازان محلی مشخص شود ولی دلیلی نمی‌بینم که بیش از حد باشد؛ جزئیات کامل فردا تیلگراف می‌شود. جسد لیوتننت مکلین از توپچی سلطنتی که اخیراً به قتل رسیده بود، با ورود نیروهای بریتانیایی به اردوگاه ایوب خان یافت شد. تصور می‌شود ایوب خان به‌جانب هرات گریخته است."

احساس نیرومند آرامشی را که هنگام بیداری روز دوم سپتمبر داشتم به‌آسانی می‌شود تصور کرد – کارزار تمام شده، کندهار به آسایش رسیده بود، اردوی ایوب خان درهم شکست و پراگنده شد و نیروی کافی برای جلوگیری از هر گونه شورش در جنوب افغانستان موجود بود.

در میان پرسش‌های بی‌شمار که سبب پریشانی‌ام می‌شد، مهم‌ترین، سیر ساختن شکم‌ها در جایی بود که محصول قلمروش برای نیرویی بدان بزرگی که با شتاب در کندهار متمرکز شد، متناسب نبود.

در مسافۀ میان کندهار و کویته و به‌خصوص در مکان دوم به مشکل چیزی به‌صورت خوراک برای آدم و حیوان، در برابر پول یا دوستی میسر می‌شد و منابع این بخش کشور یک سره به مصرف رسیده بود. برای بر آمدن از این حالت، تدابیری گرفتم تا نیروهایی که از شمال افغانستان با من آمده بودند، بدون معطلی به‌سوی هند اعزام شوند تا شمار دهان‌هایی که به خوراک نیاز داشت، با گماردن آن‌ها به پایگاه‌هایی چنان دور از همدگر که با امنیت قطعات سازگار بوده و با تعهدم به نیروهای کابل – کندهار که در ختم جنگ، نیازی نیست در کندهار اردو بزنند، موافقت داشته باشد.

یک ستون به‌سوی میوند روان شد تا اجساد سربازان ما را که روز ۲۷ جولای جان باختند به خاک بسپارند. لوای پیاده با شماری از افراد بیمار و حیوانات نقلیه به کوهکران منتقل شد. لوای مک گریگور و لوای مک پرسن به‌سوی کویته به راه افتاد. من به‌امید آن که تغییر در کویته (که یک ماه در آن توقف کردم) استوارم بسازد و بتوانم دستور لارد ریپن را نیز تعمیل کنم که می‌خواست تا هنگام رسیدن به تدابیری رضایت بخش فرماندهی نیروها را بر دوش داشته باشم، مک گریگور را همراهی کردم.

پیش از ترک کندهار فرمانی صادر کرده از تمام قدمه های افسران و افراد نیروهای عملیات کابل – کندهار به خاطر کاری که وظیفه را شرافتمندانه به سر رساندند تشکر کرده و از جانب خود و آنان به خاطر رسیدن پیام مبارکی از سوی ملکه، دوک کامبریج و مارکیِ ریپن و شماری دیگر ابراز سر بلندی نمایم. در راهم به‌سوی کویته با رسیدن پیام از سوی وایسرای مبنی بر آن که علیا حضرت ملکه مرا به مقام شوالیه جی. سی. بی. نایل و به فرماندهی کل اردوی مدراس گماشته است، افتخار مزیدی حاصل شد.

اکنون شنیدم که عبدالرحمن سر انجام در دهم آگست امیر کابل خوانده شد و پس از مراسم انتصاب سر دونالد ستیوارت تمام نیروی مسلح ۶۶۷۸ نفری بریتانیا را برای بازگشت شان به هند و از کابل بیرون کشید. سر دونالد روز ۳۱ آگست برای اشغال وظیفه عضویت در شورای نظامی [دولت هند] در سمله از پشاور به راه افتاد و تا روز ۷ سپتمبر تمام نیروهایش به غیر از یک لوا که به‌منظور احتیاط لازم در کوتل خیبر بازماند، به پشاور رسید.

در کویته مهمان سر رابرت سندیمن بودم؛ اجنت شایسته‌ای که فرو نشاندن هیجانات در میان قبایل و جلوگیری از بروز مشکلات جدی در بلوچستان بیشتر از اثر نفوذ نیرومند فردی او بود. من هرگز به آن بخش مرز نرفته بودم و دیدن حاکمیتی که ساندیمن بر آن قلمرو به دست آورده بود بسیار بر من اثر گذاشت؛ وی با هر فرد با نفوذ از نزدیک آشنایی داشت و به تمام دهات، حتی دور افتاده‌ترین آن‌ها رفته بود. «سنیمن صاحب»، نامی که مردم او را خطاب می‌کردند، اعتماد بلوچی‌های یاغی را با رفتاری بسیار قابل توجه جلب کرده بود و از برکت تسلط وی بر آنان بود تا بتوانم انتقال مقدار عظیمی لباس زمستانی، نیازهای طبی، حبوبات و نیازمندی‌های بی‌شمار یک اردوی عملیاتی را که به‌وسیله قطار به «سیبی» آورده و برای انتقالات مزید آنجا انبار نموده بودند، با شتر رانان قراردادی به کویته و کندهار سازمان بدهم.

چون تبدیل هوا در کویته به حالم کارگر نیامد، بهبودی ندیدم و فهمیدم برای انجام رضایت بخش وظیفه‌ام توان ندارم، تقاضا کردم سبکدوش شوم. درخواستم مورد قبول قرار گرفت و روز ۱۲ اکتوبر عازم هند شدم.

هنگام عبور از کوتل بولان از کنار اکثر قطعات نیروی عملیاتی کابل کندهار گذشتم که به سمت سیبی روان بودند تا از آن جا به قصد منازل مقصود خویش پراگنده شوند. همچنان که با هر یک از قطعات وداع می‌کردم، دسته موزیک شان به پاسخ آهنگ Auld Lang Syn را می‌نواخت و نسیم آن نوای خاطره انگیز پس از آن هرگز بی تجسم منظرۀ آخرین دیدار با نیروی عملیاتی کابل کندهار به گوشم نخورده است؛ می‌بینم بار بار از دریایی که در امتداد کوتل جاری است می‌گذرم، فریاد دهل رزم و نوای سوزناک فلوت را می‌شنوم و قطار تمام ناشدنی یک اردوی هند؛ تفنگداران، گورکه ها، هایلندر ها و سیک‌ها؛ توپ‌ها و اسپ‌ها، شترها و یابوها را در خیال می‌بینم که در عمق باریک دره‌های تنگ می‌پیچد یا از روی تخته سنگ‌ها و موانع بی‌پایانی می‌گذرد که کوتل بولان را برای رهگذران از آدم و حیوان چنان ترسناک و پر زحمت می‌سازد.

شاید هیچ‌گاه احساس اندوهِ وداع با افرادی را که زیر امر من چنان خدمت بزرگی کردند فراموش نتوانم؛ همه آنان را از بریتانیایی تا افراد محلی، دوستان با ارزش خود می‌دانستم و باید هم بدانم، زیرا هیچ فرماندهی افراد خدمتگزار تر از نیروهای من ندیده بود. از آغاز تا انتها روحیه وفاداری در میان همه قدمه ها مستولی بود؛ در کوتل پیوار، چهار آسیا و در دوران جنگ در اطراف کابل همه بی‌توجه به سختی هدفُ مشتاق رویارویی با دشمن بودند. در جریان رفتار از کابل به شور افتاده بودند تا سهم شان را در راه نجات سریع سربازان همقطار از محاصره، با تن دادن به دشواری‌ها، استقبال خطر شخصی، خستگی و فرسودگی راه ادا نمایند؛ هنگامی که فهمیدند با دشمنی زور آزمایی خواهند کرد که تا کنون شکست ندیده، گویی توانایی و بردباری پایان ناپذیر نیروهای باشکوه من به اوجش رسیده بود. تقدیر از سلوک نمونۀ آنان در آن رویداد که بیشتر مواقع بسیار فرساینده نیز بود در کلمات نمی‌گنجد. با وجود بر افروختگی از کشته شدن بی‌رحمانۀ افرادی که دور از نیروها به دست افغان‌ها می‌افتاد، از سوی نیروهایم هرگز کاری سر نزد که موازین جنگی متمدن را زیر پای کند. با جان و مال ساکنان با احترام رفتار شد و در همه جا برای به دست آوردن مواد اکمالات نیروها بهای کامل را پرداختیم و به‌صورت خلاصه هر جا که مردم در برابر نیروها دوستی و همکاری نشان می‌دادند، با آنان چنان ملاحظه و مدارا می‌شد که شاید هرگز به یاد نداشتند و سلوک نیروها، برابر با نتیجۀ نبردشان، تا ابد از جملۀ خاطرات خوشم خواهد بود.

------------------------------

ضمیمه ۹

نامۀ ای. سی. لایل، وزارت خارجه هند

به لیفل اچ. گریفن رئیس هیأت سیاسی در کابل

تاریخ اپریل ۱۸۸۰

افتخار دارم به اطلاع برسانم که گورنر جنرال تیلگرام تاریخ بیست و دوم و بیست و سوم ماه جاری شما را که حاوی ترجمۀ نامۀ ۲۱ ماه جاری امیرعبدالرحمن عنوانی شما، همراه با مفاد بخشی از گفتگوی شفاهی [با سردار] ضمیمه نامه شما، و شرح توصیه های شما و دگر جنرال سر فردریک رابرتس بود گرفته در جلسه دولت طرح کرد.

با رساندن هدایات گورنر جنرال در موضوع این مراسلۀ مهم، دولت هند مناسب می داند اصولی را که تا کنون در افغانستان شمالی بر وفق آن عمل کرده است تکرار نموده و به روشنی نقاط نظری را تشریح نماید که بر حسب آن وضعیت جاری امور در آن قلمرو را می نگرد. چنان که به خوبی می دانید، یگانه مسأله ای که همیشه مورد توجه سیاست این دولت است، محدود به امنیت مرزهای شمال غربی هند می باشد. به همه حال دولت هند هیچگاه از این عقیده راسخ دست بر نمی دارد که امنیت این مرز ها با نفوذ و تجاوز هیچ یک از قدرت های خارجی در داخل دولت بزرگ مرزی افغانستان سازگاری ندارد. برای دفع و طرد چنان نفوذ، دولت هند پی در پی به امیران کابل مستمری داده و یا به آنان امداد نموده است. این دولت بیش از یک بار نیز بر علیه آنان به نیرو متوسل شده، ولی این دولت هرگز به هیچ منظور دیگری در امور سلطنت شان مداخله نکرده است. با تنظیم و محدود ساختن شیوۀ ارتباط خویش به این مسأله، کوشش دراز مدت ما بر آن استوار بود تا در دوستی و استواری افغان ها ضمانت مورد نیاز را برای امنیت مرز خویش بیابیم. وقتی در آن تلاش خود ناکام ماندیم، برای نیل به هدفی که منظور خاص سیاست افغانی ما در گذشته و حال بوده است ناگزیر شدیم تا جایی که ممکن است وصول به امنیت دایمی مرز خویش را بی نیاز از شرایط ذکر شده جستجو نماییم.

التزام به این مأمول هیچگاه بدون ابراز مخالفت پذیرفته نشد. حتی زمانی که امیر شیرعلی به پیشنهاد روسیه و به شرط بریدن با بریتانیا، با آن امپراتوری پیمان بسته و ما را به دشمنی کشانید نیز آرزوی خود برای تجدید روابط با یک قدرت دوست و نیرومند افغانی را ابراز داشتیم و هنگامی که پسر امیر شیرعلی پس از او خواهان ائتلاف با ما گردید، مشروط بر آن که اعلیحضرتش قول بدهد گشاده دستی ما را با قدردانی بنگرد موافقت کردیم. جنایتی که منجر به فسخ معاهده گندمک شد و راز هایی که پس از رویداد مذکور آشکار گردید، بالاخره دولت هند را مجاب ساخت با ادامۀ سیاستی که به ثمر رسیدنش وابسته به نمک شناسی، نیت نیک، و منافع پیش فرض و شخصیت فردی هر یک از شهزادگان افغان باشد، جز به مخاطره انداختن مصالحی که عهده دار پاسداری اش است، نتیجه ای به بار نمی آورد.

بنا بر آن هنگامی که نیرو های علیاحضرت ماه سپتمبر بار دیگر وارد افغانستان شد، همراه با دو هدف بسیار مشخص بود که به سادگی پذیرفته شد. هدف اولی انتقام گیری از قتل عام خائنانه اعضای هیأت بریتانیایی در کابل و هدف دومی، تأمین تعهداتی که در معاهده گندمک مطالبه شده بود، با ارائه ضمانت های قوی و کمتر انحصاری.

این دو هدف با اشغال کابل و مجازات جنایاتی که در آنجا به عمل آمده بود، و دیگری با جدا ساختن کندهار از زیر اقتدار کابل به دست آمد.

با رضایت از حصول اهداف یاد شده، دولت هند بیش از این آرزو و انگیزۀ وارد شدن به یک پیمان جدید با فرمانروای کابل را ندارد. ایجاد روابط و تدارکی که با امیر شیرعلی شده بود، هرچند از سوی دولت هند با اعطای مستمری، امتیازات رنگارنگ به مفاد آن، که نه تنها تدابیری کاملاً دوستانه بود بلکه سودش برای افغان ها کمتر از نفع جانب بریتانیا نمی رسید عمل گردید. پیمان با یعقوب خان که دوستی و حمایت مادی را به همراه داشت به همان پیمانه بی فایده بود. علاوه بر آن رویداد ها و تدابیر تازه وضعیتی را از بنیاد دگرگون ساخت که در روابط و تعهدات رسمی ما با امیر افغانستان به کار می رفت. موقعیت جبهۀ مقدم ما در کندهار و کُرم اساساً ارزش سیاسی کابل را در رابطه با هند کاهش داد و هرچند شاید در آینده همواره دوستی امیر کابل را استقبال کنیم، روابط ما در حال حاضر با او نسبت به اهداف بزرگتر سیاست ما چنان کم اهمیت است که پس از این به استقرار نمایندگان بریتانیایی در هیچ بخش قلمرو او نیاز نداریم.

بنا بر آن، تنها دلایلی که در گذشته نیروهای خود را از شمال افغانستان بیرون نکردیم، اولی اوضاع هیجانی و نا آرام دهات اطراف کابل بر علاوه حالت خصمانۀ چند تن از رهبران گروه های مسلح در نزدیک غزنی بود و دومی ناتوانی سرداران کابل، که موفق نشدند از میان خود فرمانروایی که قدرت لازم داشته و پس از خروج ما برای بر قراری نظم در کشور کفایت داشته باشد انتخاب کنند.

مانع اولی در حال حاضر از میان رفته است. در مسودۀ یاداشت مورخ سی ام ماه گذشته{آگست} وایسرای و گورنر جنرال (دولت هند) بیان شده دولت مشتاق است نیرو ها هرچه زود تر از کابل، و به استثنای کندهار، تمام نقاط دیگری که بایست بر اساس معاهده گندمک فراتراز پایتخت تحت اشغال می آمد فراخوانده شوند.

به منظور اجرای این کار نیاز است تا برای کابل که قرار است از کندهار جدا شود، فرمانروایی بیابیم. برای این هدف اقدامات لازم به عمل آمده است. در عین زمان سودمند است در افغانستان چنان قدرت نمایی به عمل آوریم تا نشان بدهد ما ارباب امور هستیم و مخالفت را تحمل نمی کنیم. از لحاظ سیاسی لازم بود تا جنرال ستیوارت به سوی غزنی حرکت نماید و هر نوع مخالفتی را که در آن جا و اطرافش می یابد درهم شکسته، با جنرال سر فردریک رابرتس در کابل رابطه مستقیم برقرار نماید؛ عملیات نظامی ای، که ذکرش در بالا آمد، با اقدام پیروزمند جنرال ستیوارت در غزنی تکمیل گردید.

در رابطه به عامل دوم که در مورد نگهداری نیرو ها در شمال افغانستان ذکر شد، با ظهور عبدالرحمن به عنوان یک داوطلب برای تخت کابل، که دولت هند نیز دلیلی برای مخالفت با آن نمی بیند و به نظر می رسد از سوی حد اقل اکثریتی از ساکنان کشور پذیرفته شده و ممکن است حمایت گردد، برای تحقق آرزو های ما در رابطه با تأمین نظم در آن بخش کشور قبل از خروج نیروهای ما زمینۀ مناسبی دارد.

در نتیجه دولت هند تصمیم گرفت خروج نیروها از کابل نباید دیر تر از اکتوبر آینده به اجرا گذاشته شود. نامه ها و پیام های سردار عبدالرحمن به عنوان شما، در این تصمیم گورنر جنرال با دقت مورد توجه قرار گرفت.

اولین چیزی که در آن نامه مقتضی تأمل می باشد، تمایلی است که برای استقرار دایمی افغانستان با موافقت و کمک ما زیر حمایت مشترک امپراتوری های روسیه و بریتانیا نشان داده است. این پیشنهاد که در پیام نا نوشته سردار کامل تر گشوده شده است، قابل تصور و گفتگو نیست.

چنانچه پیش از این بیان شد، هدف بنیادین و تصمیم اعلان شدۀ دولت هند، جلوگیری از نفوذ و یا مداخله خارجی در افغانستان است. این رابطه اساسی و مبتنی بر دوستی با افغانستان در هر زمان و هر موقع جزو لاینفک امنیت امپراتوری علیا حضرت در هند پنداشته شده است. از این جهت این هدف در گذشته از سوی یکایک گورنر جنرالان هند به شدت مراعات گردید. همچنان سیاست ما هرگز از جانب دولت روسیه نادیده گرفته نشده و یا رسماً زیر پرسش قرار نگرفته است. برعکس آن دولت پی در پی و با هر گونه تغییرات در اوضاع افغانستان، تعهدی را که به دولت بریتانیا داده و افغانستان را به کلی بیرون از حوزۀ نفوذ خود می شناسد تجدید کرده است.

درست است که زمانی گفتگوها برای شناختن قلمروهای معیین از سوی دو طرف به میان آمده بود تا بتواند بین ساحۀ نفوذ و اقدامات مشروع هر یک از ما منطقۀ بی طرف را تشکیل بدهد، و درست است که یک بار از سوی روسیه پیشنهاد شد تا افغانستان را بالذات منطقه بی طرف بپذیریم. به همه حال، بالاخره با بی ثمر ثابت شدن آن گفتگوها در سال ۱۸۷۶ مرز شمالی افغانستان با توافق دو جانبه مشخص شد و دولت روسیه رسماً از پافشاری اش دست برداشته به این نتیجه رسید که " با حفظ آن که در مورد حدود افغانستان از سوی هر دو طرف قرار بر آن شد تا بیرون از ساحۀ عمل روسیه باقی بماند، کابینه های دوگانه باید مذاکرات در مورد قلمرو میانجی را که بی نتیجه ثابت گردید، فسخ شده بدانند."

موقعیت افغانستان چنانکه در این تماس ها تعریف و تثبیت شد، سال ۱۸۷۹ دوباره به نیابت از دولت ملکه توسط مارکی سالیزبوری به صورت مشخص تأیید گردید و دولت هند با باور محکم بر این که {این موقعیت} برای حراست صلح آمیز از قلمرو هندی علیا حضرت نیاز اساسی است، بدون قید و شرط آن را برقرار نگهمیدارد. بنا بر آن مقتضی است تا شما در فرصت مناسب به اطلاع عبدالرحمن برسانید که روابط افغانستان با امپراتوری های بریتانیا و روسیه اموری اند که بایست دولت هند از به میان آوردن آن با سردار انکار کند. ولایات و اقوام افغانستان با هندوستان که مرزهای شمال غربی اش را احاطه کرده اند نزدیک تر از آن می باشند تا دولت هند از روی میل مشارکت کدام قدرت خارجی دیگر را در اعمال نفوذ و اقدامات مشروع خود بر آن اقوام و ولایات بپذیرد.

با وجود آن گورنر جنرال بسیار مشتاق است تا سردار از ناحیۀ ملاحظات دولت هند در مورد احساسات و الزامات شخصی اش در برابر روسیه برداشت سوء نکند. تا زمانی که فرمانروای کابل به مشوره های دولت هند گوش نهد، این دولت هیچگاه از رعایت وظیفه بین المللی اش که احترام به حقوق و منافع شناخته شدۀ مشروع همسایگان روسی آنهاست کوتاهی نکرده و از هرگونه اقدامی که منجر به رنجش و نگرانی مقامات روسی در آسیای مرکزی گردد، اجتناب می ورزد. زیرکی و فهم بلندی که در نامۀ سردار مشهود است، به او کمک خواهد کرد تا فرق میان رفتار سنجیده با این اصول را با کردار شیرعلی بداند که به قیمت باختن سلطنتش تمام شد. این دولت اکنون و هیچ گاه دیگر نخواسته بر یکی از فرمانروایان کابل شرایطی را تحمیل نموده، آنان را مجبور به رفتارنا متناسبی کند که شایسته است امپراتوری همسایه و قدرتمندی مانند روسیه از ایشان توقع کند، صرف نظر از آن که بتوانیم چنین شرایط را بر شهزاده ای تحمیل کنیم که در قلمرو روسیه حمایت و مهمان نوازی دیده است. به همین دلیل با ملاحظه مخالفت طبیعی عبدالرحمن به شرایطی که او را در برابر کسانی که نمک شان را خورده است نا سپاس نشان خواهد داد، دولت هند این احساس را که از هر جهت زیبندۀ سردار بوده و با اعلان حسن نیتش در مقابل ما کاملاً سازگار است درک می کند. این ملاحظات، شما را به پاسخی بسنده به پرسش عبدالرحمن در بارۀ «ماهیت و شرایط دوستی ما» مجهز خواهد ساخت.

صداقتی که {عبدالرحمن} با آن وضعیت خود را روشن کرده است، به او حق می دهد از ما نیز چنان بیان بی پرده بشنود. دولت هند با آرزوی امیر که اقوام و مردم سرزمینش در میان امپراتوری های بریتانیا و روسیه در صلح، آرامش و آسایش به سر برند از ته دل شریک است. ما آرزو نداریم آنان را در برابر قدرتی که به ما الزام داده است کشور شان را بیرون از دایرۀ عمل خود می شناسد، در وضعیت غیر دوستانه قرار بدهیم. آسیبی که شرایط جاری افغانستان بر بازرگانی افغان وارد آورده و از سوی سردار بدان اشاره شد، از سوی دولت هند کاملاً درک می شود و با برپایی صلح میان دو کشور، نیاز به تجدید و انکشاف معاملات داد و ستد مشکلی به میان نمی آورد. در بارۀ دوستی خود ما، با پیگیری صمیمانه بدون محدودیت میسر است و در صورتی که دوجانبه باشد تا آخر ادامه دارد. اما در آن شرایط دیگری نمی بندیم. نه امتیازاتی وجود دارد که از همدگر بخواهیم یا بدهیم و بنا بر این سردار شاید بداند که واقعاً مساله ای برای گفتگو و چانه زنی در میان او و ما وجود ندارد.

پاسخ شما به عبدالرحمن در این موقع نمی تواند بسیار صریح باشد. پیش از رسیدن سردار به ترکستان دشمنی و خیانت کسانی که او تخلف شان را اذعان و محکوم کرده ست، دولت هند را واداشت تا برای حراست بهتر مرزهای خود به انجام ترتیبات اساسی با خاصیت پایدار بپردازد. عاقلانه نیست بر قرار نگهداشتن این ترتیبات وابسته به عروج و نزول و نیت خوب و بد هیچ یک از امرای کابل باشد. خطوط آن {ترتیبات} چنان کامل به دیگر سرداران کابل تشریح شده که احتمال دارد عبدالرحمن نیز به خوبی از آن با خبر است. ولی به منظور آن که مراوده کنونی و رابطه آینده ما با عبدالرحمن در رابطه به مقامی که مشتاق رسیدنش است به طور کاملاً تردید نا پذیری روشن شود، دولت هند به شما اجازه می دهد در صورت لزوم او را وادار سازید تا به سادگی بداند نه مناطقی که بر اساس معاهده گندمک به ما تعلق گرفته و نه هیچ بخشی از ولایت کندهار هرگز به فرمانروای کابل باز گردانده نخواهد شد.

در رابطه به ولایت اخیر الذکر دولت هند از سوی دولت علیاحضرت صلاحیت یافته تا به شیرعلی خان والی کنونی کندهار اطمینان بدهد نه تنها مورد پذیرش قرار می گیرد، بلکه از سوی حکومت بریتانیا به حیث فرمانروای آن ولایت نیز ابقا خواهد شد. شیرعلی خان از اصیل زادگان بومی کندهار است. او ولایت را با قابلیت، درایت و وفاداری کامل به دولت بریتانیا اداره می کند و به او وعده داده شده تا زمانی که نیاز داشته باشد، از حمایت یک قطعۀ محافظ بریتانیایی برخوردار خواهد بود. حکومت هند تردید ندارد که سردار عبدالرحمن به خوشی مسئولیت هایی را که لازمۀ احترام دولت بریتانیا است پذیرفته و به همه افرادی که در کندهار و یا جای دیگری خود را طرفدار واقعی به اثبات رسانیدند اعتماد به عمل می آورد. یعقوب خان با عدم اعتماد بر وعده های ما و تزویر در تهعهدات خود همکاری ما و همراه با آن سلطنتش را از دست داد. هرگاه جانشین یعقوب خان از اشتباهات او پیروی نموده و به اذیت و آزار دوستان دولت بریتانیا بپردازد، توانایی هایش برای حمایت یا انتقام آنان بار دیگر به کار می رود. همچنان اگر فرمانروای آینده کابل دوباره نفوذ خارجی مخالف ما را به مقرش راه دهد، دولت هند گام هایی را که مقتضی برخورد با چنان حالت باشد بر می دارد.

در صورتی که تمایلات عبدالرحمن چنان باشد که اکنون نشان می دهد، این احتمالات به وقوع نمی پیوندد. علاوه بر آن تدابیر منطقه ای و اداری که پیش از این برای حراست دایمی منافع خویش تکمیل کرده ایم قابل گفتگو و معامله با عبدالرحمن یا مدعی دیگری برای تخت کابل نیست.

حکومت هند نمی تواند به شما اجازه بدهد ، در باب استقرار هرات که شامل این ترتیبات به سر رسیده نیست، در پاسخ تان به عبدالرحمن اشاره ای کنید و یا هیچ نوع ارجاعی به عمل آورید. ترتیبات ادارۀ آینده هرات را دولت علیا حضرت به عهده گرفته است؛ حکومت هند هنوز با دیدگاه کنونی آنان در مورد این مسألۀ مهم آشنا نیست و نه می تواند طرح موضوعی در مورد خروج از کابل در مراسله تان به سردار جای داشته باشد. در بارۀ این تدبیر حکومت هند بسیار پیش تر از ظهور عبدالرحمن به حیث داوطلب زمامداری کشوری که قرار است ترک بگوییم، تصمیم گرفته شده است. دشمنی مایۀ این تصمیم گرفتن نیست و بنا بر این، وجه معاملۀ هیچ قدرت افغان شده نمی تواند.

معهذا دولت هند بسیار آرزو دارد خروج از کابل را به شیوه ای انجام دهد تا بیشتر مبتنی بر امتیاز فردی عبدالرحمن باشد که عقیده داریم تمایلاتش بیشتر از آنِ هر یک از سرداران دیگر موازی با منافع عمومی مردم افغان می باشد. به این دلیل سودمند است عبدالرحمن را از نیت ما در باره خروج از کابل آگاه ساخته و به او خبر دهید مایل هستیم با استفاده از این فرصت صلاحیت غیر مشروط تمام مناطقی را که نیروهای ما ترک می گویند دراختیارش بگذاریم. شما صلاحیت دارید بیفزایید که افسران سیاسی و نظامی ما در کابل صلاحیت خواهند داشت هر گونه ترتیبات عملی ای را که سردار پیشنهاد می کند، به همکاری وی، فراهم کنند تا منتج به سازماندهی انتقال سریع و صلح آمیز قدرت از سوی او گردد. البته چنین سازماندهی باید با تعهدات ما در برابر کسانی سازگار باشد که دولت بریتانیا را در هنگام اشغال مناطق شان خدمت و همکاری نمودند.

برای این منظور از نظر حکومت هند مطلوب است تا سردار با مشوره شما و جنرال ستیوارت در راه رسیدن به کابل، و با استقرار در آنجا، در مشوره با شما و جنرال ستیورات، فرصتی را برای تنظیم گونه ای از ترتیبات مقدماتی از دست ندهد که تأسیس بلا منازع دولت آینده او را هموار تر می کند.

به هر حال، هرگاه به نظر سردار برسد که حضورش برای مشوره با مقامات بریتانیایی در کابل، پیش از خروج نیروهای ما سبب تقلیل محبوبیت او می شود یا موقعیش را در نگاه رعایای آینده اش آسیب می رساند، حکومت هند بر این پیشنهاد اصرار ندارد.

این نکته ای است که بایست کاملاً به داوری و تمایل خود سردار گذاشته شود.

ولی بدون تردید عبدالرحمن می داند در حال حاضر در کابل و اطرافش شخصیت هایی بیرون از دایره نفوذ در آرزوی سلطنتی هستند که او در طلبش می باشد و خانوادۀ یعقوب هنوز هواداران بی شماری دارند که ممکن است از فرصت خروج نیروهای ما بهره ببرند؛ در غیبت شخص او در برابر حاکمیتش به مخالفت خواهند پرداخت.

او باید به هر دو جهت بداند و به یاد داشته باشد تحمیل فرمانروای منفور بر مردم افغان و دخالت ناخواسته در اداره امور یک حکمروای دوست سیاست این دولت نیست. اگر عبدالرحمن بدون زیان رساندن به حسن تفاهمش با ما بتواند برای جلب اعتماد هموطنانش آمادگی و شایستگی نشان بدهد، با اطمینان بهترین پشتیبانی را با قدر دانی سیاسی ما از این واقعیت به دست خواهد آورد. دلیل ما برای انتقال غیر مشروط حکومت کشور به او، که به هر حال چند ماه پس از آن نیروهای ما بیرون می روند، به صورت کل آن است که وی شایسته ترین بزرگ برای برقراری نظم در این کشور بوده و هم چنان برای به عهده گرفتن این مهم حق دار تر است. در اجرای آن اگر نیاز داشته باشد، کمک ما را به دست خواهد آورد. اما هیچگاه آرزو نداریم با قرار ها و شروط مبتدی موجب اختلال در اجرای حاکمیت مستقل او شویم که خود را مشتاقِ اجرای آن بر بنیاد صفا و دوستی با دولت بریتانیا می خواند.

شرح دیدگاه های جناب گورنر جنرال در مورد عبدالرحمن شما را قادر می سازد تا آن را به درستی لازم در پاسخ تان به مقدمات دوستانه سردار بیان نمایید و اینک وظیفه شما خواهد بود تا به عبدالرحمن پاسخ دولت هند را به نامه و پیامی که از وی گرفته است، در کوتاه ترین زمان برسانید. جناب شان مطمئن هستند شما روحیه کاملِ اخلاص، صداقت و حسن نیت متقابلی را که در گرفتن و فرستادن این مراسلات وجود دارد، به شایستگی منعکس می کنید.

اما لازم است بر توجه شما در اهمیت خود داری از هرگونه بیانی تأکید کنم که در آن اظهار و یا اشاره ای دایر بر امکانِ گفتگو یا مذاکره در باب موقعیت نسبی امیر با دولت هند وجود داشته باشد.

در خاتمه خواهشمندم با رسیدن این نامه بدون ضیاع وقت محتویات آن را در صورتی که جنرال سر دونالد ستیوارت به کابل رسیده باشد به ایشان اطلاع بدهید. در هر صورت طبعاً به جنرال رابرتس نیز برسانید و در پایان پس از مشوره با مقام ارشد نظامی ای که آن جا حضور داشته باشد در مورد آن اقدام نمایید.

پایان نامه.