اخیراً آقای سرور دانش معاون رییس جمهور با انتشار اعلامیه‌ای روی صفحه فیسبوک خود گفته که قانون انتخابات که پیش‌تر به تصویب کابینه رسیده، در آخرین روزهای تعطیلات تابستانی مجلس امضا شده است. او افزوده است که نظام انتخاباتی قبلی، یعنی "نظام رأی واحد غیرقابل انتقال" در این قانون تغییر نکرده، اما تصمیم‌گیری درباره موضوع جنجالی تک کرسی شدن حوزه انتخاباتی به کمیسیون انتخابات واگذار شده است؛ اما نظام انتخاباتی چیست و «نظام رأی واحد غیرقابل انتقال» چرا غیر دموکراتیک و کدام نظام انتخاباتی برای کشور ما مناسب است؟

 

 نظام انتخاباتی چیست؟

 نظام انتخاباتی؛ عبارت از سازوکار و ترتیبات برگزاری انتخابات و تعین شیوه رأی گیری- رأی دهی و حوزه‌ها؛ کرسی‌های انتخاباتی و چگونگی مشارکت سیاسی و کاندیداتوری و طرز برد و باخت در انتخابات است؛ که به هدف بهترین نحو مشارکت و تبارز اراده و رأی مردم کاندیدان و سازمان دادن رقابت سیاسی صلح آمیز و دموکراتیک در دست یابی به قدرت سیاسی و ایجاد ارگان‌های انتخاباتی دولتی مشروع و کارآمد و نهادینه ساختن دموکراسی در قانون انتخابات یک کشور وضع و توسط دولت و نهادهای انتخاباتی به منصه اجرا قرار می‌گیرد. و انواع آن عبارت از نظام انتخاباتی اکثریتی - رأی واحد غیرقابل انتقال؛ نظام انتخاباتی تناسبی و نظام مختلط اکثریتی - تناسبی می‌باشد که با در نظر داشت شرایط؛ ویژه‌گی‌ها؛ نوعیت و ماهیت نظام سیاسی یک کشور انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 الف - نظام اکثریتی: نظامی انتخاباتی شیوه رأی گیری و برگزاری انتخابات است که دران با توجه به تعداد کرسی‌های انتخاباتی، فرد یا افرادی که اکثریت و یا بیشترین رأی از آن خود سازد پیروز انتخابات شمرده می‌شود. در این نظام رأی غیرقابل انتقال است و تنها رأی اکثریت ملاک ارزیابی قرار می‌گیرد ورای اقلیت بی‌اثر است و این اکثریت می‌تواند مطلق یا نسبی باشد.

ب - نظام تناسبی: در این نظام انتخاباتی، انتخابات، تنها بین احزاب برگزار می‌گردد و هر حزب و گروهی و با توجه به تعداد آرایی که کسب می‌کند می‌تواند به همان نسبت کرسی‌های پارلمان را از آن خود کند. به‌شرط اینکه حداقل آرای لازم را کسب کرده باشد. در این نظام برخلاف نظام اکثریتی‌، هر حزب یا جناحی می‌تواند در عین مغلوب شدن در صحنه انتخابات، صاحب کرسی نمایندگی شود.

منظور از انتخابات تناسبی؛ برقراری عدالت در امر نمایندگی می‌باشد. همه احزاب حتی احزاب در اقلیت نیز به نسبت آرایشان باید دارای نماینده باشند. در نظام انتخاباتی تناسبی بر خلاف نظام انتخاباتی اکثریتی، فهرستی که بیشترین آرای مردم را کسب کند صاحب همه کرسی‌ها نمی‌شود بلکه فهرست‌های دیگر نیز در صورت احراز حدنصاب لازم برای حضور در شمارش آرا دارای کرسی می‌شوند. تنها، حزبی که بیشترین رأی را آورده دارای کرسی بیشتری می‌شود.

ج - نظام مختلط: این نظام انتخاباتی در واقع ترکیبی از نظام اکثریتی و نظام تناسبی است و کشورها با در نظر داشتن شرایط، در صورتی که یکی از نظام‌های اشاره شده در بالا به‌تنهایی مؤثر نباشد، از نظام مختلط استفاده می‌کنند. بدین صورت که تعدادی از کاندیدان از طریق رأی مستقیم مردم (نظام اکثریتی) و تعدادی دیگر از طریق رأی مردم به احزاب (نظام تناسبی) انتخاب می‌شوند. نظام انتخاباتی مختلط تلاشی است برای تلفیق اصل عدالت و رعایت حق گروه‌ها و احزاب سیاسی و حضور شخصیت‌های منفرد و برخوردار از اعتبار در بین مردم و امکان تشکیل اکثریت پارلمانی برای تأسیس دولت‌های پایدار در یک کشور.

پیشنهاد سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۴ برای انتخابات مجلس نمایندگان افغانستان نظام تناسبی بود، اما این پیشنهاد مورد قبول رئیس جمهوری و هیأت دولت قرار نگرفت؛ و به ادامه آن در سال ۲۰۰۵ باوجود آنکه قانون انتخابات تعدیل شد؛ اما نظام کنونی رأی واحد غیرقابل انتقال همچنان باقی ماند و انتخابات بعدی مجلس نیز با همین نظام برگزار شد. سپس و دوباره کمیسیون فوق‌العاده اصلاحات انتخاباتی نیز بسته ء پیشنهادی در باره اصلاحات انتخاباتی به حکومت سابق تقدیم کرد؛ که یکی از پیشنهاد‌های کمیسیون تغییر نظام انتخاباتی از رأی واحد غیرقابل انتقال کنونی به‌نظام انتخاباتی رأی موازی می‌باشد (مختلط اکثریتی - تناسبی) بوده است و مبتنی آن ثلث آرا ولسی‌جرگه به احزاب بود و متباقی (۷۰) در صد به کاندیدان منفرد؛ اختصاص داده شده بود؛ اما اینک؛ بار دیگر پیشنهاد تعدیل نظام رأی واحد غیرقابل انتقال به‌نظام مختلط (اکثریتی رأی واحد غیرقابل- نظام تناسبی) انتخابات وانهم در غیاب ولسی‌جرگه به تصویب می‌رسد.

 بدین گونه نظام انتخاباتی سابق «رأی واحد غیرقابل» غیر دموکراتیک پابرجا مانده و در واقع تحمیل گردید. نظامی که از طرف جامعه مدنی، احزاب سیاسی، تعداد از اعضای شورای ملی، کارشناسان داخلی و خارجی به‌شدت مورد انتقاد قرار داشت و دارد؛ اما این انتقادها گوش شنوا نیافت ونمی‌یابد.

 اما؛ نظام انتخاباتی رأی واحد غیر انتقال چرا غیر دموکراتیک و معایب آن کدام است؟

 ۱ - در این نظام انتخاباتی رقابت انتخاباتی عمدتاً حول افراد و منافع فردی می‌چرخد نه افکار و برنامه‌ها. این انتخابات کاندیدها را به‌صورت تک تک در برابر هم قرار می‌دهد و مبارزه انتخاباتی جنبه شخصی به خود می‌گیرد و درنتیجه آن اکثراً افراد فاقد صلاحیت نمایندگی به مجلس راه می‌یابند؛ مجلس به گروه‌های کوچک و متعدد منفعت جو و فرصت طلب تقسیم می‌شود و یک اپوزسیون مؤثر و یک پارچه در مجلس ظهور کرده نمی‌تواند. بنا بر آن زمینه‌ ء مداخلات و اعمال نفوذ مافیای قدرت در تصمیم گیری‌های مجلس فراهم می‌شود و توافق بر سر طرح‌های مهم، بخصوص طرح‌های مخالف نظر قوه مجریه در مجلس و میزان کارآمدی و توانایی مجلس در تصمیم گیری‌های مهم کاهش می‌یابد.

۲ - در این نظام مشروعیت پارلمان خدشه دار می‌گردد؛ زیرا رأی مردم در حوزه‌های چندین کرسی به‌صورت تقسیم می‌شوند که از یک سو برخی کاندیدان به استفاده از امکانات و نفوذ آراء زیادی به خود اختصاص می‌دهند و در مقابل تعداد دیگر از کاندیداها با آراء بسیار پایین به پارلمان راه می‌یابند و از سوی دیگر به دلیل غیرقابل انتقال بودن آراء یک بخش رأی قابل ملاحظه کاندیداهای ناکام به هدر می‌رود. بنا یک اقلیتی با داشتن کمتر از ۵۰ درصد آرا و در حقیقت جناح اقلیت به‌عنوان اکثریت پارلمانی ظاهر می‌شود و بر مجلس حاکم می‌گردد و در نتیجه مشروعیت مجلس که نماینده‌گی تمام ملت را کرده نمی‌تواند خدشه دار می‌گردد.

۳- در این نظام چنانچه در انتخابات کشور ما دیده شد زمینه وسیع استفاده ابزاری کاندیدها از تنوع قومی و مذهبی و منطقه وجود دارد و کاندیدان از علایق قویم وسیعاً استفاده ابزاری می‌برند و در واقع به نفاق قومی، زبانی، مذهبی و منطقه‌ای دامن میزند و اقلیت‌ها از ورود به پارلمان محروم می‌شوند و وحدت ملی شدیداً صدمه می‌بیند.

 ۴- عدم پاسخگویی لازم و مسئولیت پذیری وکلا در برابر موکلان عیب دیگر این نظام انتخاباتی است. چون افراد معمولاً بدون کدام برنامه و تعهد قبلی ‌ به مجلس راه می‌یابند. و در واقع هیچ نهادی وجود ندارد و نمی‌تواند که بر رفتار آن‌ها در راستای شعارهای داده شده نظارت کند.

 ۵- نظام انتخاباتی اکثریتی رأی واحد غیرقابل انتقال غیر دموکراتیک است؛ زیرا مانند انتخابات ۱۴ سال اخیر درصحنه ء مبارزات انتخاباتی؛ نامزدان گروه‌های قدرت و ثروت؛ مافیای سیاسی و یغماگر مالی با بهره گیری از منابع و تسهیلات دولتی و مصرف و تقلب و پر نمودن صندوق‌ها؛ رقابت احزاب سیاسی و کاندیدان رقیب بدون پشتوانه مادی؛ ولی با نفوذ در بین مردم را در مبارزات انتخاباتی سد می‌نماید؛ و صحنه رقابت سیاسی یک شکل نمایشی به خود گرفته و چنانچه دیده شد درنتیجه همچو انتخابات قدرت سیاسی به‌طور نوبتی در میان آنان گروه‌های اقتدار گرا و یغماگر دست با دست می‌شوند و دموکراسی معنی خود را از دست می‌دهد.

 با در نظر داشت معایب متذکره نظام انتخاباتی رأی واحد غیرقابل انتقال؛ گزینه مناسب نظام انتخاباتی برای کشور ما نظام موازی (مختلط اکثریتی و رأی واحد انتقال) می‌باشد و مزایای آن عبارت‌اند از:

۱- این نظام بیشتر دموکراتیک است؛ زیرا با کاندیداتوری متناسب دو کتگوری (احزاب سیاسی و نامزدان مستقل) در انتخابات؛ مشارکت مردم در انتخابات گسترش می‌یابد و رقابت انتخاباتی احزاب و غیر حزبی‌ها که افکار و منافع لایه‌های مختلف اجتماعی را منعکس می‌سازد به بهترین شکل تأمین می‌گردد؛ و با حضور احزاب سیاسی جنبه شخصی رقابت انتخابی ضعیف می‌گردد و چانس ورود افراد فاقد صلاحیت نمایندگی در ارگان‌های انتخابی قدرت دولتی کاهش می‌یابد؛ از دسته بندی‌های بی‌پایه و تشکیل ایتلاف های مقطعه‌ای و ناپایدار در مجلس و ایجاد حکومت‌های ضعیف و بی‌ثباتی سیاسی در کشور جلوگیری به عمل می‌آید.

۲- این شیوه انتخاباتی مظهر عدالت انتخاباتی است؛ زیرا عدم توازن میان آرا و کرسی‌ها و نابرابری‌ در نمایندگی مردم را از بین می‌برد؛ افکار و آرا اقشار مختلف اجتماعی را به بهترین شکل در انتخابات منعکس می‌سازد و برای جناح‌ها و گرایش‌های مختلف سیاسی خورد و بزرگ این چانس میسر می‌سازد که به نسبت مقبولیتی که نزد افکار عمومی دارند، در نهادهای انتخابی ارگان‌های قدرت دولتی حضور یابند و مانع یکه تازی و انحصار سیاسی و حاکمیت حزب یا گروهی خاص بر جامعه می‌شود.

 ۳- در این نظام انتخاباتی چون رقابت انتخاباتی عمدتاً حول احزاب سیاسی و برنامه‌ها و منافع عام ملی می‌چرخد؛ زمینه ء استفاده ابزاری کاندیدها از تنوع قومی ـ مذهبی و منطقه که قانوناً ممنوع است و منافع قشری در مبارزات انتخاباتی محدود می‌شود و کاندیدان که از علایق و احساسات قومی و مذهبی سو استفاده می‌برند و در واقع به تفرقه در بین مردم دامن می‌زنند به‌مرور زمان به انزوای سیاسی می‌روند و در رقابت‌های سیاسی به شکست روبرو می‌شوند.

 ۴- این نظام مشروعیت پارلمان را ارتقا می‌دهد؛ زیرا از یک سو رأی مردم به شکلی تقسیم می‌شوند که کاندیدان حزبی و یا غیر حزبی نمی‌تواند با آراء بسیار پایین به مجلس راه ‌یایند و به دلیل قابل انتقال بودن آرا یک بخش رأی قابل ملاحظه کاندیداهای ناکام نیز داری ارزش است و محاسبه می‌شوند؛ و از جانب دیگر از ایجاد استبداد اکثریت پارلمانی جلوگیری به عمل می‌آید؛زیرا که آرای کاندیدان ناکام نیز محاسبه می‌شوند و اقلیت‌ها نیز فرصت تأثیرگذاری در فرایندهای انتخاباتی دارند. بدین گونه مشروعیت مجلس به‌مثابه نمایندگی تمام ملت تأمین و ارتقا می‌نماید.

 ۵- در این نظام با اشتراک با فیصدی بلند و برجسته احزاب سیاسی و نامزدان مستقل در انتخابات؛ از یک سو نماینده‌گی تمام ملت در مجلس تبلور می‌نماید و از جانب دیگر با تشکیل اپوزسیون مؤثر متشکل از احزاب سیاسی و نامزدان مستقل در مجلس میزان کارآمدی و توانایی مجلس در تصمیم گیری‌های مهم کشوری افزایش می‌یابد و از مداخلات و اعمال نفوذ گروه‌های قدرت در تصمیم گیری‌های مجلس و تشکیل گروه‌های کوچک و متعدد و آشفتگی‌ها در مجلس جلوگیری به عمل می‌آید. بنا بر آن گزینه مناسب برای افغانستان «نظام مختلط تناسبی ورای واحد غیر انتقال» است؛ به گونه ء که درصد چوکی ولسی‌جرگه به احزاب و ۵۰ درصد به کاندیدای مستقل اختصاص داده شود؛ تا مردم افغانستان صاحب یک نظام دموکراتیک و کارآمد انتخاباتی و یک مجلس به معنی واقعی کلمه مظهر اراده مردم و مشارکت سیاسی شود.